Deze watermolen is gelegen op de Demer, in de buurt genoemd "Veldeke", vroeger afhankelijk van de abdij van Sint-Truiden.

De molengeschiedenis gaat terug tot ongeveer 1100 en is verbonden met Hendrik van Veldeke (ca. 1128-1200), die hier geboren werd. De familie van Veldeke was in de 12de eeuw eigenaar van de heerlijkheid, die afhankelijk was van de abdij van Sint-Truiden. Hendrik was de eerste dichter die in de Dietse (Nederlandse) taal heeft geschreven. De familie van Veldeke was in 1195 eigenaar van de heerlijkheid, die afhankelijk was van de abdij van Sint-Truiden. De van Veldekes waren hovelingen van de graaf van Loon. In de voorgevel werd in 1928 een gedenkplaat aangebracht ter ere van de beroemde dichter.

De molen was een graanmolen (ca. 1300) en een oliemolen (ca. 1644).

De lemen molen was in 1677 dringend aan vernieuwing toe en hij werd dan ook op 24 november van hetzelfde jaar onderzocht om de nodige herstellingen te kunnen uitvoeren. In die tijd was het een zekere Hendrik Peeters die hem van eigenaar Quaeback huurde.

Peter Gerard Fredrix was er in 1823 molenaarsgast. In 1844 was baron François de Stockhem uit Kermt de eigenaar.

In 1825 werd een nieuwe pegelsteen aangebracht. De nog aanwezige merksteen vermeldt de maximale stuwhoogte: van op de zuil tot onder de sluisbalk 3 ellen en 6 duimen. De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 9 maart 1849 de vastgestelde pegelhoogte van 2,150 meter goed.

Barones Leontine de Wal van Heers verkreeg de molen in 1853 door erfenis. Door huwelijk werd Burggraaf Charles Hyppolyte Vilain XIIII, rentenier en burgemeester te Wetteren,  in 1857 de volgende eigenaar. Hij verhuurde de molen op 19.09.1861 aan een zekere Vos. Na zijn overlijden op 19 maart 1873 en van zijn weduwe in 1902 werden hun zoon, burggraaf Adrien Vilain XIII, burgemeester te Maaseik, en hun schoonzoon, graaf Alphonse Villegas de Clerdent-Villain XIIII uit Strombeek-Bever, de nieuwe bezitters.

Tussen 1882 en 1910 werd de molen bewoond door Arthur Coninx, Lummense postmeester, maar ook schrijver van toneelstukken en schilder. Hij schreef o.m. een roman met de boerderij van het Van Veldekedomein en het woonhuis als belangrijkste locatie.
Ivo Dekoning (Goeslaerstraat 45, 3560 Lummen, ivodekoning @hotmail.com) bereidde in 2012 een biografie voor van deze bijzondere figuur.

Na de brand van 1904 werd de oliemolen volledig afgebroken. Molenmaker Asnong uit Kuringen verving in 1913 het waterrad door een turbine.

De molen werd door de Duitsers in brand gestoken op 18 augustus 1914. Hierop werd de molen in 1917 herbouwd waarbij recuperatiemateriaal werd gebruiktin een historiserende n eo-Maaslandse stijl, verankerd in zijn traditie.en opnieuw met de turbine terug in gebruik genomen.

Hubert Smeets, "nijveraar" te Kermt, kocht de molen aan in 1926. Hij werd in 1932 opgevolgd door Sylvain Smeets uit Kermt, die hem zelf uitbaatte. De eigendom werd in 1961 verkocht aan de N.V. "Maatschappij De verenigde Concessionarissen van de Versele veevoeders". Het perceel waarop de molen staat, behoorde vroeger tot de gemeente Kermt, maar werd in 1966 overgeheveld aan Spalbeek (thans zijn ze beide een deelgemeente van Hasselt).

De huidige eigenaar is Heima nv met als bestuurders: Marc Lauwereys en Griet Matthys uit Vorselaar. Het molenhuis staat leeg. Tot eind 2000 werd het bewood door Hendrika Dirx, afgevaardigde bestuurder van Heima van juli 1999 tot november 2000. De activiteiten van Heima (pluimvee en eieren) spelen zich af in de stallingen achter de molen.

De turbine en het sluiswerk zijn nog aanwezig, maar het binnenwerk is  verdwenen. Het gebouw kwam in gebruik als woonhuis maar staat thans leeg.

Omwille van de band met de middeleeuwse dichter Hendrik van Veldeke, de eerste dichter die in de Dietse (Nederlandse) taal schreef, heeft de molen een grote historische waarde en is een bescherming zeker aangewezen. Gelukkig startte Patrick Boucneau uit Herk-de-Stad in 2011 een sensibiliseringsactie met het oog op een wettelijke bescherming van het monument. Er bestaat goede kans dat dit in 2016 wordt gerealiseerd.

Vanuit verschillende invalshoeken is de bescherming van Vanveldekemolen te Kermt/Spalbeek (Hasselt) als monument gerechtvaardigd:

I. Historische waarde:

1. Cultuurhistorische waarde
Verbondenheid met de Vlaamse literatuurgeschiedenis.
De watermolen is – alhoewel enkele keren herbouwd - de enige bouwkundige herinnering aan de middeleeuwse dichter-schrijver Hendrik van Veldeke.
De molengeschiedenis gaat terug tot ongeveer 1100 en is verbonden met Hendrik van Veldeke, die rond 1128 in het gehucht Veldeke geboren werd. De van Veldekes waren hovelingen van de graaf van Loon en bezaten de heerlijkheid, die afhankelijk was van de abdij van Sint-Truiden. Hendrik was de eerste dichter die in de Dietse (Nederlandse) taal schreef. In de voorgevel werd in 1928 een gedenkplaat aangebracht ter ere van de beroemde dichter.

2. Architectuurhistorische waarde
Als voorbeeld van wederopbouwarchitectuur nog tijdens de eerste wereldoorlog (1917 – na de brand op 18 augustus 1914), in een historiserende neo-Maaslandse stijl verankerd in zijn traditie.

II. Industrieel-archeologische waarde:

a. Evolutie van een traditionele watermolen met houten onderslagrad naar een turbinemolen (turbine geplaatst door de bekende molenbouwer Asnong in 1913) om het technisch rendement met waterkracht te verhogen

b. Sluiswerk met gietijzeren assen, wielen, tandraderen en heugels uit 1904.

Lieven DENEWET

Bouwkundige beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed)

Alleenstaand gebouw van negen traveeën en twee bouwlagen onder zadeldak (leipannen), het linker gedeelte (twee traveeën) met kern uit de 17de eeuw, in Maasstijl, het rechter gedeelte met classicistische gevelordonnantie (eind 18de eeuw); sterk gerestaureerd na een brand in 1904. Bakstenen gebouw met gesmeed ijzeren muurankers.
De twee linker traveeën springen licht uit, zijn onderkelderd en bekroond met een puntgevel; gevelsteen: "AAN HENDRIK / VAN VELDEKE / VADER DER NEDERLANDSCHE DICHTERS / GEBOREN TE VELDEKE / XIIe EEUW / oct 1928"; twee kalkstenen keldergaten, twee dito bolkozijnen en een klein venster in de geveltop. Het rechtergedeelte is voorzien van rechthoekige vensters in een vlakke, kalkstenen omlijsting, beluikt op de benedenverd.; houten laadvenster (begin 20ste eeuw) boven de deurtravee.
Rechthoekige kalkstenen deur. Twee gevelstenen, rechts onderaan : "PEGELSTEEN / 1825", en merksteen met toegelaten waterstand : "VAN . OP . DE . ZUIL . TOT . ON / DER . DEN . SLYS . BALK . DR / IE . ELLEN . EN . SES . DUIM".
De achtergevel is voorzien van rechthoekige kalkstenen vensters van verschillende grootte, sommige met diefijzers. Zijgevels met aandak, schouderstukken en hardstenen afdekking; de linker zijgevel is voorzien van twee steunberen en enkele kleine hardstenen vensters met sponningbeloop.
Tegen de rechtergevel leunt een gebouwtje aan onder lessenaarsdak, waarin het molenmechanisme is ondergebracht; het dateert van na de brand van 1904; bakstenen laadvenster; twee gevelstenen: "1904 / Cte de VILLEGAS de CLERCAMP - Victesse VILAIN XIIII / Eug. SMEETS - BODEN Regisseur" en "1919 / EUG. SMEETS".
Het gaande werk volledig verdwenen. Het sluiswerk bewaard: turbine-ingang vanuit interieur te bedienen (horizontale assen met tandwieloverbrenging naar de schuiven); lossluis deels vanuit interieur te bedienen, deels handbediend vanuit exterieur.
Onbelangrijke bakstenen aanhorigheden tegen de achtergevel. Aan de overkant van de straat (thans nr. 84 en 86), voormalige bakstenen dwarsschuur en stal van de molen, gedateerd 1919.

Agentschap Onroerend Erfgoed

Intekendatum: 15.12.2009, 10 u.
Molen: Kermt (Hasselt, Limb.), Van Veldekemolen, Velkermolen - watermolen met turbine
Bouwheer & ontwerper: Vlaamse Milieumaatschappij, Hasselt (Michel Decat)
Opdracht: Slibruiming van de zandvang op de Demer bij de Van Veldekemolen, t.h.v. stuw K31, in- en uitlaat Schulensmeer, zandvang op de Begijnenbeek;
cat. A, B, o/cat. B1, kl. 2; 65 werkdagen
Plaats aanbesteding: Vlaamse Milieumaatschappij, De Schiervellaan 7, 3500 Hasselt
Offertes: Van Raak Louis bvba, Weelde, €339.465,50; Heyrman-De Roeck nv, Beveren-Waas, €365.312,31; Jonkmans Jean, Diepenbeek, €373.103,50; Kennes F. bvba, Hoogstraten, €395.246,50; De Roeck R. nv, Melsele, €411.521; Couwberghs nv, Laakdal, €448.849,50
Toewijzing: Van Raak Louis bvba, Weelde

Literatuur

Lieven Denewet, "Onze steun voor de bescherming van de Veldekemolen te Kermt, de enige bouwkundige herinnering aan de eerste Nederlandstalige dichter", Molenecho's, 39ste jg., 2011, 2, p. 62.
Dr. Armand Malcorps, "De huidige Veldekermolen te Kermpt", in: Toerisme (Orgaan v.d. Vlaamschen Toeristenbond), 7 (1928), nr. 18 (15 sept.), p. 288-289.
Jozef D. Janssens, "In de schaduw van de keizer. Hendrik van Veldeke en zijn tijd (1130-1230)", Zupthen, Walburg, 2007
M. Bussels, J. Grauwels, E. Houtman, "52 waardevolle Hasseltse gebouwen en monumenten", Hasselt, 1977
Guido Caluwaerts, "Kermt & Spalbeek / Warm aanbevolen. Vroeger en nu, Hasselt, Stadsbestuur, 2006
Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
Willy Smeets, "Wandelen in Spalbeek", Hasselt, Erfgoedcel, 2007.
F. Schlusmans m.m.v. J. Gyselinck, A. Linters, R. Wissels, M. Buyle & M.-Ch. De Graeve, "Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Hasselt, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 6N1 (A-Ha)", Brussel - Gent; 1981.
Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985, p. 39;
Bert Van Doorslaer, "Met de stroom mee of tegen de wind in? Molens in Limburg", Borgloon/Rijkel, Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, 1996;
Albert Vanderaerden & Eugène Wellens, "Onze Lummense molens, molenaars en bakkers", Lummen, Geschied- en Heemkundige Kring Groot Lummen, 1996, p. 75-78.
"Veldeke, Henric van, dichter (12de e.)", in: Nationaal Biografisch Woordenboek, I, 942.
Molenzorg Zuid-Limburg vzw, "Nieuws uit Zuid-Limburg", Een verhaal over Water en Wind, jg. 27, 2015, september 2015, p. 5-6.

Mailberichten
Walter De Wolf, conservator Heemkundig Museum Wetteren, 28.06.2011.

Persberichten
F.J., "Veldekens geboorteplek (maar misschien ook niet)", Het Belang van Limburg, 22.09.2007.
K.J.H., "Hasselaar wil Van Veldekemolen laten beschermen", Het Laatste Nieuws, 20.07.2011.
Dirk Jacobs, "Petitie voor bescherming Veldekermolen in Kermt", Het Belang van Limburg, 22.07.2011, p. 41.
Ralph Gregoor, "Patrick Boucneau start petitie voor bescherming gebouw. Stad steunt actie voor redding Veldekermolen", Het Nieuwsblad, 25.07.2011.
Katrijn Jansen, "Minister neemt Velderkermolen onder de loep", Het Laatste Nieuws, 29.07.2011, p. 19.