De Watermolen Deportement of Watermolen Ter Walle is een graanwatermolen met metalen bovenslagrad aan de westzijde van de Watermolenstraat (nr. 38), ten noorden van de kerk van Zarlardinge, 

De watermolen maakte vermoedelijk deel uit van de villa Saroldingas, die opgenomen werd in de lijst van de goederen van de abdij van Lobbes in 866. In 1962 werd, aldus de eigenaar, een balk met jaartal 1413 verwijderd. 

De oudste zekere schriftelijke vermeldingen zijn terug te vinden in de penningkohieren van Zarlardinge van 1571 en 1577:
- Adriaen van der Schueren sijn behuysde stede boven de watermuelen causa uxoris groot 71 roeden jaerlicx gheextimeert werdich 8 p. 12 schell, (P. 1571, f° 25 v°, P. 1577, f°17 v°).
- Antheunis Lombaert brinct over eenen watermuelen met eenen vijvere ende derve daeran gheleghen groot 4 dachw. ende half geleghen beneden de kercke jaerl. 84 p. (par.) (P. 1577, f° 61 v°).

Eigenaar Joseph Berckmans verzette zich in 1771, samen met de eigenaar en molenaar van de Ter Wallemolen (windmolen) van Zarlardinge, tegen het voornemen van Jan Baptiste de Smet om in Zarlardinge een nieuwe graanwindmolen te bouwen.

Met het opstellen van het proces-verbaal van afpaling van de gemeente Zarlardinge op 20 januari 1819 werd gewag gemaakt van "… une usine… mue par l’eau". Het ging hier om dezelfde watermolen, die om twee redenen hoger scoorde dan de twee houten windmolens in het dorp: "d’abord par sa situation rapprochée du centre de la commune que par l’abondance des eaux … son réservoir par la jonction de deux ruissaux." De watertoevoer was inderdaad overvloedig door de aanwezigheid van een stuwvijver, die door twee beken werd gevoed.

Op dat ogenblik was Jacobus Franciscus Deportemont eigenaar-uitbater van de molen. Vermoedelijk gaat het om dezelfde molenaarsfamilie die in het midden van de 18de eeuw in conflict kwam met de abt van de Sint-Adriaansabdij. Er was sprake van "den meulenaer Portemont, maelende op eenen waetermeulen, die tot heden gedooght en is gheworden cooren te maelen, sigh emancipeerde steenen te leggen om terve te maelen…" (26 juni 1753). De prelaat liet Deportemont oogluikend toe rogge te malen, maar verbood hem tarwe, dat fijner meel leverde, te malen door een beroep te doen op zijn privilege.

De eerste kadastergegevens vermelden dat Joanna Catharina De Nayer, de weduwe van Jacobus Franciscus, op het Planckeveld in het bezit was van een graenmolen (Sectie A 843, 50 m²), een huis met erf (Sectie A 842, 670 m²), een tuin (Sectie A 844, 580 m²), een boomgaard (Sectie A 841, 1760 m²), een partij land (Sectie A 840, 5080 m²) en een stuwvijver (Sectie A 846, 3080 m²).
Naderhand zou haar zoon Pieter Antoon Deportemont (1793-1863) de molenaarstraditie op zich nemen. Als overtuigd patriot wist Pieter-Antoon Deportemont in 1830-‘32 het schepenambt te Zarlardinge voor zich te winnen. Hij maakte er in 1836-‘42 deel uit van de gemeenteraad.

De waterkracht werd enkel aangewend voor het malen van graan. Hierin kwam verandering, nadat zijn zoon, François Deportemont (1831-1904) op 1 februari 1862 voor notaris D’Harveng het familiebezit op zijn naam kwam te staan. Hij besloot de molen uit te bouwen tot een moderne onderneming met een grotere drijfkracht. Op 30 september 1867 verzocht hij het provinciebestuur van Oost-Vlaanderen de toelating om een stoommachine van 10 pk (constructeur: Rolland uit Hensies) en dito ketel van 4 atm. (constructeur: Cammaert uit Quaregnon) in zijn bedrijf te mogen plaatsen. Pas een jaar later, op 15 september 1868, kreeg hij de toestemming bij zitting van de gemeenteraad van Zarlardinge; de Bestendige Deputatie volgde zijn advies op 25 november. François Deportemont getuigde van dezelfde politieke ambities als zijn vader. Amper 25 jaar oud, zag hij zich in 1856 verkozen als gemeenteraadslid, een ambt dat hij – behalve in 1857, toen hij tijdelijk het schepenambt droeg – behield tot 1869. Tenslotte was hij nog schepen van zijn gemeente in 1879-1890.

Met de mechanisatie van de watermolen vond een belangrijke bedrijfsuitbreiding plaats. De molen (Sectie A 843a) werd langs de beek uitgebreid met een machine- en ketelhuis en een 15 meter hoge schoorsteen (samen 50 m²), terwijl rond het oude molenhuis 420 m² nieuwe bakstenen gebouwen van één tot twee bouwlagen onder zadeldaken werden opgetrokken. Het hele complex kreeg hiermee een willekeurige vorm rond een centraal binnenplein, dat enkel langs de straat toegankelijk was. In één van de nieuwe gebouwen werd nu ook een olieslagerij ingericht.

Na het overlijden van François Deportemont in 1904, zette zijn zoon Emiel (1870-1955) de taak van zijn vader verder. Drie jaar later liet hij de maalderijgebouwen verhogen en uitbreiden met 275 m² (het jaartal 1907 is door middel van muurankers aangegeven in de zijgevel). Tijdens deze bouwcampagne werd door middel van troggewelven tussen I-balken over de Molenbeek gebouwd.

In 1908 plaatste de molenaar een waterturbine van het merk Hercule-Progrès, maar deze zou naderhand verwijderd zijn wegens onvoldoende watertoevoer. In 1921-’22 werd de mechanische drijfkracht opnieuw opgedreven, terwijl de site bij het kadaster voortaan aangeduid werd als graanmaalderij (het stampen van olie was kennelijk gestopt). In 1929 werd de oude stoommachine ontmanteld en werd de drijfkracht geleverd door een elektrische motor. Tijdens de jaren 1932-1942 werd gebruik gemaakt van een armgasmotor.

Emiel deed het in het politieke leven nog beter dan zijn voorgangers. Na een voorzichtige kennismaking als gemeenteraadslid tijdens de jaren 1907-1912, dong hij na W.O. I met succes naar het burgemeestersambt. Deze molenaar was burgervader van zijn dorp in de periode 1921-1938.

Met Gaston Deportemont (1910-1987), zoon van Emiel, aan het hoofd in 1955, werd niet langer gebruik gemaakt van het watergemaal. In de gebouwen langs de straatzijde liet hij een silo onder een plat dak oprichten. Op politiek vlak nam hij in 1939 de burgemeesterssjerp van zijn vader over en behield hem tot 1977, jaar waarin Zarlardinge opgenomen werd in de fusie met Geraards-bergen. Hij verwierf een zetel in de gemeenteraad van Groot-Geraardsbergen in 1977-1982.

Zijn zoon Daniël (°1940) zette in 1980 de bedrijfs-activiteiten van de inmiddels semi-industriële cilindermaalderij stop. De gebouwen werden nog gebruikt als drankopslagruimte, maar staan nu nagenoeg leeg.

Vandaag staan alle gebouwen nog overeind, maar in 1986 werd de vierkante fabrieksschouw wegens instortingsgevaar gehalveerd. Het overdekt metalen bovenslagrad, circa 1,5 x 2,2 meter groot, is nog aanwezig en rust op een zandstenen basis, maar in het interieur is de oorspronkelijke installatie nagenoeg verdwenen. Ook het grote Christus-aan-het-Kruisbeeld onder een schilddakje werd na de aanrijding van een vrachtwagen flink beschadigd. Na enige restauratie door de eigenaars, staat het nu tegen de straatgevel van de molen. Ondanks deze wijzigingen, vormt de hele molen-site met zijn fraaie stuwvijver en achterliggend beeklandschap een aangenaam rustpunt aan de rand van de dorpskom van Zarlardinge. Ook één van de zonen van de huidige eigenaar wil het geheel intact houden.

In januari 2008 verkocht Daniël Deportemont uit Zarlardinge (afstammeling van de laatste molenaar) de molen aan Luc Van de Walle en Marijke Cauwels. De molen kreeg een andere bestemming: wellness, vergaderruimtes en appartementen, bed & breakfast. Vele onderdelen van de installaties werden afgebroken.

De watermole is niet beschermd, maar werd op 5 oktober 2009 vastgesteld als bouwkundig erfgoed.

Jacques DE RO & Lieven DENEWET

Voorgestelde bescherming en motivatie (vzw Molenzorg-Molenecho's)

Het watermolengebouw, het waterrad en het sluiswerk, omwille van de industrieel-archeologische en cultuurlandschappelijke waarde.
Extra factoren:
- pittoreske watermolen in een prachtig natuurdecor (glooiend beeklandschap, aan de rand van de dorpskom)
- de intact bewaard gebleven stuwvijver
- vierkante schouw als visueel spoor van de stoomperiode
- zichtbaarheid van het bovenslagrad van op de openbare weg, door de dwarse ligging van de waterloop tegenover de straat - de wens van de eigenaar de molen te behouden.

Samenvatting

De Molen te Walle werd voor 1571 gebouwd op de Molenbeek als korenmolen. In 1866 werd een oliemolen aan toegevoegd, die na de eerste wereldoorlog verwijderd werd. Op 15 september 1868 gaf de gemeenteraad van Zarlardinge toestemming aan eigenaar François Deportemont tot plaatsing van een stoommachine (10 PK, constructeur Rolland uit Hensies). In 1908 was hier een waterturbine in gebruik van het merk Hercule-Progrès. Ze werd echter spoedig verwijderd wegens onvoldoende waterdebiet. De watermolen bleef tot in 1955 in gebruik. Er werd nog verder mechanisch gemalen. Het maalwerk van de watermolen is grotendeels verdwenen en er blijft slechts een restant over van het ingebouwd metalen bovenslagrad, met een diameter van 2,20 meter. Er is een verval van wel 4 meter. Geen bypass aanwezig. De site verdient een bescherming als monument.

Jan Lion, "Zandzakjes houden huizen (voorlopig) droog. Regen zet straten blank", Het Nieuwsblad, 09.01.2015.
In Zarlardinge trad de Molenbeek buiten haar oevers. Foto: gjg
Geraardsbergen - De hoge waterstand van de Dender en de zijbeken veroorzaakte gisteren wateroverlast, onder meer in Zarlardinge en Viane. De brandweer deelde zandzakken uit om te verhinderen dat het water in huizen binnensijpelde.Jan Lion
Door de aanhoudende regen was het peil van de Dender gisteren heel sterk gestegen. Maar het waren vooral de zijbeken die overlast veroorzaakten. Zo stroomde de Molenbeek in Zarlardinge over de rijweg van de Watermolenstraat, ter hoogte van B&B Molen ter Walle. Stroomafwaarts aan de Duitsenbroekstraat kon het water nog amper door onder het brugje en bereikte de Molenbeek bijna de straatrand in de Meerslos. De politie kwam poolshoogte nemen en ook de brandweer hield een oogje in het zeil. ‘Het is op heel wat plaatsen kantje boordje’, stelde brandweercommandant Bert De Clercq vast. ‘Er viel wel ongeveer 30 liter per vierkante meter op 24 uur tijd. Het waterpeil zal wel overal gaan zakken, er zouden geen kritieke overstromingen volgen.’
Alarmpeil bereikt
De brandweer werd opgeroepen voor ondergelopen straten zoals Embeke en de Edingseweg in Viane en De Pacht in Nieuwenhove. Er werden zandzakjes klaargezet om te verhinderen dat het water in de woningen zou binnenstromen. Aan de Oudenaardsestraat ter hoogte van de Hazelaarstraat in Nederboelare stroomde het water vanuit de kolken op de weg. Langs de Dender liepen weilanden onder en aan provinciaal domein De Gavers spoot het water vanuit de riolering op de rijweg.
In de loop van de vooravond bereikte de Molenbeek het alarmpeil. Door het wassende water liep in Goeferdinge het kruispunt onder van de Zarlardingestraat met de Kanakkendries en Kastanjestraat.
Net gisteren maakte Vlaams parlementslid Marius Meremans (N-VA) overigens bekend dat de bouwvergunning voor de aanleg van een nieuwe stuw in Geraardsbergen in april rond zou zijn.
Volg de waterstanden op www.waterinfo.be

Literatuur

Archieven
- Stadsarchief Gent, Penningkohieren Zarlardinge, 1571, f° 25 v°
- Stadsarchief Gent, Penningkohieren Zarlardinge, 1577, f° 17 v°, 61v°.
- Algemeen Rijksarchief Brussel, Financiële Raad, nr. 1888. Verzoekschrift van Sebastiaan de Smet om in Zarlardinge een nieuwe graanwindmolen te bouwen, met o.a. verzetschrift van Pieter Bauters van de Ter Wallemolen en Joseph Berckmans van de watermolen van Zarlardinge, 1771.

Werken
Jacques De Ro, "Waterkracht versus mechanische drijfkracht. Evolutie van de watermolens in Geraardsbergen en deelgemeenten. Deel 3 en slot", in: Gerardimontium, nr. 196, 2004, p. 8-22;
P. Bauters & R. Buysse, "De Oostvlaamse watermolens. Inventaris 1980", Gent, 1980 (Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen, nieuwe reeks, 11);
P. Bauters, "Oostvlaams molenbestand 1986", Gent, 1985 (Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen, nieuwe reeks, 25);
"Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Eerste aflevering. De arrondissementen Aalst en Dendermonde", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XIV, 1960, 3 (Gent, 1962);
Robert Desart, "Les Moulins à Eau du Hainaut et des Flandres", Soignies, Lemaire, 1968, p. 103.
H. Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 8. Gemeenten U-Z", Opwijk, Studiekring "Ons Molenheem", Opwijk, 2008.
Info Kris De Pessemier, 27.11.2008
J. De Ro & Molenzorg vzw, "Pleidooi voor de bescherming van vier watermolens in vier dorpen van Geraardsbergen", Molenecho's, XXXIV, 2006, 4, p. 249-271.
"Zarlardingse molen maalt niet meer", De Heemschutter - Tweemaandelijks tijdschrift van de geschied- en heemkundige kring Gerardimontium 155, 1997, p. 43.

Persberichten
Jan Lion, "Zandzakjes houden huizen (voorlopig) droog. Regen zet straten blank", Het Nieuwsblad, 09.01.2015.