De Schepper Jo, ‘Gesloten hoeve met watermolen’, 1999, op: https:// inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/4344
Beknopte karakterisering Typologies: boerenwoningen, gesloten hoeven, schuren, stallen, watermolens Datering: 18de eeuw, tweede kwart 19de eeuw
Beschrijving
De Koningsmolen is een uniek voorbeeld van een watermolen, oorspronkelijk een hertogelijke banmolen (later uitgerust met een zeldzame Girard-turbine) in combinatie met een oude brug/vierkantshoeve/cichoreifabriek met ast, als geheel te dateren vanaf de 15de eeuw (oude kern) tot circa 1900.
Historiek
Ten tijde van het oude Hertogdom Brabant bezat Eliksem de belangrijkste watergraanmolen van de streek: de Koningsmolen. De achtergrond van deze benaming valt niet echt te achterhalen (onder andere de Spaanse koningen en de alom gekende overnachtingen van 'keizer' Napoleon). De molen behoorde toe aan de edele families van Winde en Wange.
In 1283 besliste de hertog Jan I van Brabant dat de inwoners van Eliksem, Laar, Overwinden, Neerwinden, Hakendover, Wulmersum en Meer hun graan moesten laten malen in de Koningsmolen. Nochtans bedroeg de maalprijs van deze banmolen meer dan die van de molen van Linden, Tienen, Halen en Meldert samen.
De auteur Piton beschrijft het vervangen der molenstenen in 1432 en 1469.
Wegens onlusten en oorlogen werd de molen soms stilgelegd zoals in 1579 voor drie jaar. Muitende soldaten staken hem in brand in 1602 en dit gebeurde meermaals tot bij de restauratie in 1710. Hij bleef ook drie jaar buiten dienst ten gevolge van de Eerste Slag bij Neerwinden op 29 juli 1693.
De eerste ons bekende huurder was Jean Rosendaele die de molen huurde van 1403-1404 voor "150 muids de seigle". Guillaume Gison sluit de indrukwekkende lijst van huurders af van 1783-1789.
Als meer recente eigenaars noteren we: Massa Pierre-Antoine (1844), Persons en Van Goidsenhoven. De molen (in werking tot 1958) werd onder deze laatste eigenaar de draaischijf van een eigenaardig agro-industrieel geheel met brouwerij, margarinefabriek (tot 1922) en cichoreibranderij 'Chicoree des Rois' (tot na de Tweede Wereldoorlog) alles binnen een straal van 100 meter.
Beschrijving
Molengebouw en hoeve
De molenaarswoning, vermoedelijk uit de 18de eeuw, die in 1846 een restauratie onderging, maakt deel uit van een industrieelarcheologisch uitzonderlijke site.
Het molengebouw werd in 1406 uit metselwerk van kalksteen en baksteen opgetrokken, maar de molen bestond reeds voordien. De witgekaleide hoevegebouwen rondom het binnenplein, die onlangs werden opgeknapt (hoeve en hoevetoerisme), geven het ganse complex een rustiek aspect.
De paardenstallen bevatten prachtige gewelven rustend op arduinen pilaren. De molen als gaaf ambachtelijk bedrijf leunt aan bij het woonhuis, dat in het glas-in-loodraam het jaartal 1846 laat aflezen. Deze molenaarswoning werd, vermoedelijk rond de eeuwwisseling voorzien van een cementbepleistering. Een kleine blauw-witgestreepte ingangsdeur verschaft toegang tot de maalderij. Een dakkapel met luiwerk voor het ophalen van de graanzakken in de voorgevel werd net voor de verkoop aan de huidige eigenaars bij een 'vernieuwen' van het dak (met cementpannen) weggelaten.
Gaande werk
De waterturbine met verticale as bevindt zich in een turbinekamer naast de sluis. Zij werd door De Molenwacht Vlaams-Brabant van onder het slib gehaald. Het betreft hier een Girard-turbine, evenwel ontdaan van elk regelmechanisme. Naar verluidt ging het om een tweedehandsmachine. Buiten de onlangs gerestaureerde Girardturbine van de molen van Neeroeteren is deze turbine uniek in Vlaanderen. Net als in Neeroeteren wordt de kracht van het water via riemen overgebracht naar de maalderij.
Het moleninterieur onder de maalvloer wordt beheerst door de koningsas, waarop zich vier indrukwekkende wielen bevinden. Ze staan onder meer in voor de rotatie van de twee peerijzers die, voorzien van een taatspot, op sierlijke gietijzeren sokkels zijn geplaatst. Deze werden op afgedankte natuurstenen molenstenen gezet.
Drie gietijzeren pilaren met riemaanspanners schragen de maalvloer. Er zijn nog drijfriemen aanwezig. Tegen de muur komen vijf meelgoten, afkomstig van de buil, naar beneden. Deze molen bezit dus geen tandraderen, daar de gehele overbrenging via drijfriemen gebeurde.
Op de maalvloer bevinden zich nog twee maalstoelen (oorspronkelijk drie). Een (natuurstenen) koppel voor tarwe- en roggemeel is voorzien van een recht pandscherpsel). Het andere (kunststenen) koppel voor gerst en haver voorbehouden, is gescherpt met een regenboogscherpsel (diameter 150 centimeter). Tegen de muur staat een koppel reserve kunststenen. Karen en steenkisten zijn nog aanwezig.
Verder treffen we nog aan: buil, haverpletter, galg met toebehoren, een graankuiser, twee graanelevatoren, één meelelevator, een 'baskuul' een slijpsteen, een archimedesschroef, twee wanmolens en een hydraulische krik. Een trap leidt naar de luizolder waar het luiwerk grotendeels verdwenen is. Er rest enkel nog een as met wiel dat instond voor het mechanisme van de hijsinrichting, onderaan de uitgebouwde daknis.
De maalderij werd in 1958 buiten gebruik gesteld en is nu niet meer maalvaardig.
Sluiswerk en bypass
Bakstenen turbinekamer, groot verval (drie tot vier meter) en massieve steunbeer (kalk- en baksteen). De maalsluis met zijn tandheugel op de ijzeren borstboom alsook een ijzeren doorhangende brug zijn in verval geraakt. Een restant van het krooshek is nog voorhanden. De andere schuiven van de sluis zijn verdwenen. Er werden twee sleuven in de gevel gemaakt waarlangs de drijfriemen het turbinerad met het 'koningswiel' in de maalruimte verbonden.
Op de rechteroever bevindt zich de bypass waarvan de instroom voorzien is van een sluiswerk met twee schuiven. De bypass ligt in een perceel dat eigendom is van de eigenaars van de molen. Er bestaan plannen om de bypass in te richten als vistrap.
Cichorei-ast
De cichorei-ast is achttien meter hoog met zes niveaus. De ast herbergde tot na de Tweede Wereldoorlog de cichoreifabriek 'Chicoree des Rois'. Het gebouw is in vrij goede staat en er zijn nog diverse sporen van de vroegere bedrijvigheid af te lezen. Het gaat om een toren op rechthoekig plan. De gevels zijn omkaderd en onderverdeeld door lisenen met bovenaan muizentandlijst. Gevelopeningen met segmentbogige omlijsting met andere baksteen. Ook ronde openingen bovenaan.
Getebrug
De Getebrug is een stenen brug uit 1530 met twee bogen die werd gebouwd door Pieter Scherx, 'meester werckman van metselrijen der Stadt van Leeuwe'. Eertijds was men hier ook verplicht doorgangsgeld te betalen aan de molenaar. Deze brug vormt een onverbrekelijk geheel met de molensite en verdient op zich bescherming als monument.
Omgeving
In de omgeving van deze historische molensite aan de rand van het dorp Eliksem zijn belangrijke elementen de verlaten industriegebouwen, zoals een bakstenen margarinefabriek op de rechteroever van de Kleine Gete, een brouwerij en hoeve op de linkeroever en de blokvormige cichoreifabriek, achter de molen gelegen. De bovenwaterloop is rijk begroeid met bomen en vlierstruiken die het geheel vrij schilderachtig inplanten.
Is beschermd als - Gesloten hoeve met watermolen - Watermolen Koningsmolen en Getebrug - Watermolen Koningsmolen: omgeving maakt deel uit van Eliksem
--------------------------------------
Het beschermingsbesluit. Bij besluit van de Vlaamse minister van Cultuur, Gezin en Welzijn van 10 juni 1999 wordt beschermd, overeenkomstig de bepalingen van het decreet van 3 maart 1976 tot bescherming van monumenten, stads- en dorpsgezichten, gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995 : Wegens zijn historische en industrieel-archeologische waarde : - als monument : De "Koningsmolen" met hoevegebouwen, cichoreiast, Getebrug met inbegrip van alle toebehoren, gelegen te Landen (Eliksem), Brouwerij straat 68; bekend ten kadaster : Landen, 10e afdeling, sectie B, perceelnummer(s) 491/DEEL; Landen, 9e afdeling, sectie A, perceelnummer(s) zonder nr., 114G, 115E/DEEL, 115F. Wegens zijn historische en industrieel-archeologische waarde : - als dorpsgezicht : de omgeving v/d turbinewatermolen, gen. de "Koningsmolen", gelegen te Landen (Eliksem), Brouwerijstraat 68; Landen (Ezemaal) Schabergstraat; bekend ten kadaster : Landen, 10e afdeling, sectie B, perceelnummer(s) 491; Landen, 9e afdeling, sectie A, perceelnummer(s) 106T, 106V, 106W, 108M, 108N, 108P, 109K, 109M, 115E/DEEL, 121P, 121R, 122D, 122E, 214L.
Koen Plaisier, "Leven op de koningsmolen.... mijn ervaringen", www. koningsmolen. be (13.01.2014) Wat bedoeld was als een tussentijdse oplossing om ergens te wonen is uitgegroeid tot een fijne manier van leven. Ik ben in 17 jaar tijd 15 keer verhuisd. Van de ene plek naar de andere, telkens weer op zoek. De 15e keer was naar de Koningsmolen, wederom als tussenfase. En nu woon ik hier al meer dan een jaar. Gaandeweg kreeg ik het gevoel ergens bij te horen, deel uit maken van een groep mensen waar ik me thuis bij voel. Wat niet wil zeggen dat we het altijd eens zijn met elkaar. Maar er is ook plek voor verbondenheid over de verschillen heen. De Koningsmolen is voor mij een plek waar groeikansen ontstaan, om mijn talenten verder te ontwikkelen. Van tuinieren, koken, gesprekken hebben, hout zagen, tot genieten van het niets doen. Ergens had ik ook een beetje schrik dat het de zoveelste leefgemeenschap zou zijn met veel regeltjes en groepsgevoel-verplichtingen. Maar niets is minder waar. Ik voel me verbonden met de anderen die hier wonen en toch heb ik mijn eigen plek hier, mijn eigen ruimte, mijn eigen vrijheid. Het samenleven verloopt organisch en in vrijheid. Omdat ieder zijn verantwoordleijkheid opneemt voor zichzelf. Ergens bij horen, groeikansen krijgen en vrijheid zijn voor mij de ideale voedingsbodem om ook zomaar iets voor de anderen te doen zonder er iets voor terug te verwachten. Gewoon omdat het leuk is om voor de andere bewoners iets te doen. En weet je, ze doen dat ook voor mij. Het is hier echt fijn leven!
Literatuur
Archieven en landkaarten - Rijksarchief Leuven - 51 - 7631. Schepengriffies arrondissement Leuven, nr. 7631. Akten betreffende de heerlijkheid Eliksem, 16de-17de eeuw. - Rijksarchief Leuven - 51 - 7632. Schepengriffies arrondissement Leuven, nr. 7632. Varia (17de eeuw), met o.a. Figuratieve kaart van Eliksem, afschrift door secretaris J.F. Wouters in 1737. - Rijksarchief Leuven - 35 - 12. Tolkamer van Tienen, nr. 12. Voorwaarden voor het verhuren van de molen en het recht van de doorgang op de Gete te Eliksem, 1630-1792 (1 omslag). - Privaat archief Dr. Hans Jacobs, Tienen, handschrift nr. 543. “Overbrenghinghe” van Eliksem, 05.03.1686 (afschrift door secretaris J.F. Wouters, 1745). - Jan van Call, “Plan du Passage des Lignes de Brabant, Forcées le 18 Juillet 1705, par les Armees des Allieez (...)”, Kaart van het doorbreken van de Franse linies in Brabant met de slag bij Eliksem op 18 juli 1705 door de Geallieerden onder de hertog van Marlborough en de Heer van Ouwerkerk. 1705/1729, ets op papier, 37,9x46,6 cm, Rijksmuseum Amsterdam, nr. RP-P-1939-1442, ref. FMH 3372. - Fricxkaart (1712) - Villaretkaart (1745-1748) - Ferrariskaart (ca. 1775) - "Cadastre primitifs. Plans. Com(mun)ne d'Elixem", opgemaakt door landmeter Gusten in 1830-1834. - Atlas der Buurtwegen (ca. 1842) - Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850) - Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1860)
Gedrukte bronnen - J(acobs) M. (ed.), "Tableau de classifications des propriétés foncières-1812", Anderlectiana, jg. 3, 1978, 10, p. 10-11. - Meerts Ch., "Dictionnaire géographique et statistique du Royaume de Belgique (...), Brussel, 1845, p. 219. - Vander Maelen Ph. & F.J. Meisser F.J., "Dictionnaire géographique de la province de Liège", Brussel, 1831, p. 57.
Werken - Buysse David, Martens Seth, Baeyens Raf & Coeck Johan, "Onderzoek naar de migratie van forellen door de visnevengeul bij de Koningsmolen in Eliksem", Brussel, Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek, 2006, 22 p. - Denewet Lieven, "Volmolens in Vlaanderen en Waals-Brabant. Deel 1. Geografische en chronologische inventaris", in: Molenecho's, jg. 15, 1987, 2-3 (themanummer), p. 66, 153. - De Schepper Jo, "Gesloten hoeve met watermolen’' 1999 (beschermingsdossier) - Holemans Herman, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 4: arrondissement Leuven (A-L)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1993, p. 31. - Kempeneers Paul, "Hakendoverse Plaatsnamen (II)", Naamkunde, jg. 23, 1991, p. 92-137 (119). - Kempeneers Paul, "Sprokkel 395: Het Kasteel van Eliksem", kempeneers.org, geplaatst op 19.07.2018. - Kempeneers Paul, “Zijsprokkel 148: Eliksem in 1686", kempeneers.org, geplaatst op 10.10.2018. - Koplamp Architecten, "Koningsmolen te Eliksem (Landen). Bouwhistorische nota", Roeselare, 2013. - "Landen. Milieujaarprogramma 2013", Landen, Stadsbestuur, 2012, p. 44-45. - Miss Miyagi, "Aankoophandboek Koningsmolen, Eliksem", Leuven, 2018. - Piton Ernest, "Au Pays de Landen. Le vallon de la Petite Ghète", Thiunas, jg. 10, 1936, 5-6, p. 1-20. - Wauters Alphonse, "La Belgique ancienne et moderne. Géographie et histoire des communes belges. Continuation. Arrondissement de Louvain. Canton de Tirlement (Communes rurales, première partie"), Brussel, 1875, p. 54.
De Koningsmolen werd niet opgenomen in: - Delmeire R., Molens van Groot-Landen, Ons Landens Erfdeel, jg. 8, 1985, nr. 24, 128 p. - Duwaerts M.A. e.a., De molens in Brabant, Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de
Provincie Brabant, 1961, 325 p. - Ver Elst André, De Brabantse watermolens in beeld / Les moulins à eau brabançons en images, Zaltbommel, Europese bibliotheek, 116 p.
Persberichten - Lambrechts Dirk, "Bewoners willen installaties weg van brouwerij en molen. Zuiveringsstation bedreigt dorp", Het Nieuwsblad, 03.06.2005. -Lambrechts Dirk, "Koningsmolen opnieuw verkocht. Familie Ulens ruilt Haspengouw voor Vogezen", Het Nieuwsblad, 08.06.2005. - BE, "Jan Vaes, nieuwe eigenaar. 'Bed and breafast heeft toekomst", De Standaard, 12.12.2006. - Lambrechts Dirk, "Rust keert weer op Koningsmolen", Het Nieuwsblad / De Standaard, 13.12.2008. - Lambrechts Dirk, "Water en vuur. Koningsmolen met cichorei-ast in top tien van Open Monumenten", Het Nieuwsblad, 13.09.2010. - Lambrechts Dirk, "Nieuwe bestemmingen voor waardevolle gebouwen. Woningdelen een oplossing voor vierkanthoeves", Het Nieuwsblad, 10.01.2011. - Dekeyzer Vanessa, "Co-housing in beschermde Koningsmolen. Historische site wordt omgebouwd tot woondorp", Het Laatste Nieuws, 04.06.2014. - Lambrechts Dirk, "Vierkantshoeve omtoveren in een zelfvoorzienend dorp. Herbestemming van het beschermde monument De Koningsmolen", Het Nieuwsblad, 17.08.2014. - HCH, "Al vijf gezinnen kiezen voor wonen in Koningsmolen", Het Laatste Nieuws, 06.09.2014. - VRS, "Koningsmolen wordt klein woondorp in dorp Eliksem", Het Nieuwsblad, 09.09.2014. - SDB, "784.000 euro voor Sint-Petrushoeve en Koningsmolen", Het Laatste Nieuws, 11.04.2015. - Dekeyzer Vanessa, "Garageverkoop in Koningsmolen", Het Laatste Nieuws, 26.07.2018. - Dekeyzer Vanessa, "Koningsmolen zoekt nieuwe bewoners", Het Laatste Nieuws, 26.12.2018. - IF, "Koningsmolen aan Brouwerijstraat staat te koop. Gezocht: nieuwe bewoners voor historische graanmolen", Het Nieuwsblad, 07.01.2019.
Websites www. koningsmolen. be (thans offline). www. missmiyagi.eu www. molenechos.org www. onroerenderfgoed.be www. samenhuizen.be
Personen - Denewet Lieven, over de geschiedenis - Van Den Eynde Karel (van vastgoedmakelaar Miss Miyagi), Leuven, over de toekomstplannen
|