Staaien is Sint-Truidens dialect voor Staden. Staaien is een oude wijk van Sint-Truiden. Abt Abelardus II liet er in 1065 een kerkje bouwen, bediend door de monniken van de abdij.

De Molenbeek die het grondgebied van Sint-Truiden langs het zuidwesten en westen doorstroomt, kende ooit een tiental molens.

Staaien was slechts dun bevolkt. In de 18de eeuw woonden er slechts twee families, waaronder de molenaars op de Staaienmolen!

Eigenaars na 1840:
- voor 1844, eigenaar: Conincx Balthazar, de kinderen, molenaars te Sint-Truiden
- 1850, verkoop: Coninckx Henri, molenaar te Sint-Truiden
- 1863, erfenis: a) Coninckx Henri, de kinderen, molenaars te Sint-Truiden, b) Coninckx Henri, de weduw en kinderen (vruchtgebruiker)
- 1876, verkoop: Cartuyvels-Macors Clement, advocaat, later vrederechter, nog later volksvertegenwoordiger, te Sint-Truiden
- 1882: en kinderen
- 1922, verkoop: Houwaer-Use Pierre, molenaar te Sint-Truiden
- 1930: de weduwe en kinderen
- 1950, erfenis: Houwaer-Baré Jozef, molenaar te Sint-Truiden

De kadastergegevens uit 1841 vermelden: "een goeden waterval, twee top draeiwerken (= bovenslagraderen) en drie paer molensteenen, waervan een uitsluitend voor het malen van mout in een groot en goed steenen gebouw met pannen gedekt".

De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 13 augustus 1847 de vastgestelde pegelhoogte (maximale stuwhoogte van de Molenbeek) van 1,205 meter goed. De toenmalige eigenaar was Henri Coninckx. Toen werd de huidige waterpegel geplaatst: hij draagt het jaartal 1847.

Clmentius Cartuyvels, eigenaar sinds 1876, kreeg in dat jaar de toestemming van de Bestendige Deputatie van de provincie Limburg om enkele veranderingen door te voeren. Bovendien mocht hij over een lengte van ongeveer 50 meter links van de Maalbeek een dijk opwerpen en een natuurstenen bedding in de waterloop aanbrengen om uiteindelijk via een ijzeren sluiswerk en metalen goot boven het waterrad te eindigen. De kadastergegevens van 1877 vermelden lakoniek "reconstruction totale".

De Stayenmolen was de enige die tot in de jaren 1980 bleef malen door toedoen van de molenaar-eigenaar, wijlen Jozef Houwaer. Zijn vader Pierre Houwaer had de molen in 1922 gekocht van de kinderen van vrederechter-volksvertegenwoordiger Clement Cartuyvels-Macors uit Sint-Truiden. Deze had de watermolen in 1876 gekocht van de familie Coninckx.

Al rond 1985 werd een beschermingsprocedure voor de Stayenmolen opgestart. Uiteindelijk werd hij beschermd op 16 oktober 1997 als monument en samen met de omgeving als dorpsgezicht.

In oktober 2003 werd het molencomplex gekocht van de vier kinderen (2 dochters en 2 zonen) van de echtgenoten Jozef Houwaer-Baré door Lucas Creativ Nafco nv uit Meerhout. Deze renoveerde in 2009-2010 de gebouwen, naar een ontwerp van Architectenbureau Houtmeyers uit Lummen.  Dit project kadert in een herbestemming van de Stayenmolensite. Het project is gefaseerd in 3 fases, nl. het bouwen van een nieuwbouwwinkelruimte, de restauratie van de watermolen en de renovatie van het woonhuis van de watermolen. De plannen voorzien in een deftige tentoonstellingsruimte, maar ook in een groene energieleverancier.

Op 21 november 2008 kende Vlaams minister Dirk Van Mechelen een restauratiepremie toe van 210.613,77 euro (aandeel Vlaams Gewest) voor lot 1 (bouwkundige werken) en 2 (molentechnische restauratie), naar een ontwerp van architect Patrick Vanroy uit Meerhout. 
De uitvoering van de restauratie van het molengebouw gebeurde in 2009-2010.
Subsidiërende overheden: Vlaamse Overheid (Agentschap RO - Onroerend Erfgoed), Provincie Limburg, Stad Sint-Truiden
Opdrachtgever: Lucas Creativ nv, Meerhout
Raming: 374.000 euro
Vermoedelijke einddatum: maart 2010
Ontwerper: Patrick Vanroy, Meerhout
Veiligheidscoördinator: Steto bvba, Tessenderlo
Aannemer bouw: Stenotec nv, Geel
Aannemer molenbouw: Adriaens Molenbouw Weert b.v., Weert

Het molengebouw werd  hersteld, de stallingen gesloopt: ze moesten plaats ruimen voor een parking. De aangebouwde woningen van de watermolen zullen wellicht ook gesloopt worden. Het nieuwe metalen bovenslagrad is nu open, terwijl de vroegere overdekt was. Een nieuw geplaatste turbine wekt elektriciteit op die een wamtepomp, geplaatst door Frema Total Projects uit Schulen, voedt.

Meest opvallend bij de Stayenmolen, een bovenslagmolen, is zijn door de fabrieksarchitectuur geïnspireerde opbouw. Het waterrad was volledig overbouwd maar werd bij de recente renovatie zichtbaar gemaakt. De beek is stroomafwaarts vanaf het waterrad over een honderdtal meter ondergronds gekanaliseerd onder de molenkoer, de zuidelijke ringlaan en de invalswegen naar Wilderen en het centrum van Sint-Truiden.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Bouwkundige en technische beschrijving (Frieda Schlusmans, Agentschap Onroerend Erfgoed, 1981)

Witgeschilderde, bakstenen gebouwen onder zadeldaken (Vlaamse en mechanische pannen), gegroepeerd rondom het erf, dat vanaf de straat bereikbaar is via een gekasseide oprit.
De Molenbeek stroomt onder het erf door en loopt achter de gebouwen onoverdekt verder. Huidig uitzicht van de gebouwen uit de 19de eeuw. Het molenhuis is een hoog gebouw van drie bouwlagen en twee traveeën, voorzien van rechthoekige vensters met hardstenen dorpels; de vensters der linkertravee zijn laadvensters.
Het buitenwerk was overbouwd door een houten constructie (ca. 1912), maar werd bij de recente renovatie verwijderd. Molenbeek in natuurstenen bedding gekanaliseerd naar metalen goot; vanuit interieur bedienbaar metalen sluissysteem. Peilnagel gedateerd "1847". Natuurstenen kom en stoel.
Gaande buitenwerk: geklonken ijzeren bovenslagrad, met zeskantige schroefbouten op staafijzeren armen bevestigd; armen met schroefbouten bevestigd op gietijzeren askop; stalen molenas.
Binnenwerk: houten staande werk, doch ondersteund door gietijzeren kolommen. Gietijzeren drijfwerk, verticaal opgesteld, met verdeling door horizontaal groot-kamwiel. Op maalzolder (eerste verdieping): drie maalstoelen (waarvan twee in houten en een in zinken steenkist), houten galg en bloemkuiser. De grote verticale as loopt door tot op de zolderverdieping, waar aftakking drijfkracht geschiedt via riemschijven van horizontale as (naar wanmolen, ophaalmechanisme). Eveneens bewaard: haverpletter, aangedreven door driefasen-elektromotor ACEC, 6,5 pk bij 945 toerental per minuut (20ste eeuw).

Aankondiging aanbesteding restauratie
Intekendatum: 11.08.2008, 12 u.
Molen: Sint-Truiden (Limb.), Staaienmolen- watermolen met metalen bovenslagrad, korenmolen en kleine waterkrachtcentrale
Bouwheer: Lucas Creativ nv, Meerhout (Jos Macquoy)
Ontwerper: Arch. Patrick Vanroy, Meerhout
Aard van de opdracht: Niet-openbare aanbesteding voor de restauratie - perceel 1: bouwkundige werken; o/cat. D24, kl. 2; perceel 2: molenbouwkundige werken; o/cat. D23, kl. 2; 120 werkdagen
Plaats aanbesteding: Lucas Creativ nv, Molsebaan 33, 2450 Meerhout
Toewijzing: Perceel 1: Renotec nv, Geel; perceel 2: Adriaens Molenbouw bvba, Weert (Ned.)

Dossier. Stayenmolen St. Truiden. Bouwen van een nieuwbouwwinkel. Restauratie watermolen. Renovatie woonhuis.
Ontwerp 2003. Uitvoering 2005-2006. Opdrachtgever: Lucas Creativ NV  
Lucas Creativ NV St. Truiden
Bouwen van een nieuwbouwwinkelruimte (fase 1). Dit project kadert in een herbestemming van de Stayenmolensite. Het project is gefaseerd in 3 fases, nl. het bouwen van een nieuwbouwwinkelruimte, de restauratie vanmaand worden de renovatiewerken van de Staaienmolen (ook Vetters-molen) langs de Molenbeek bij de Luikersteenweg aanbesteed. Eigenaar is de nv Lucas Creativ die ook reeds de zaak ernaast (schilderstoebehoren) uitbaat. Weldra beschikt Sint-Truiden dus over een bijkomende sfeervolle expositieruimte. de watermolen en de renovatie van het woonhuis van de watermolen.

1. Bestaande toestand
De site werd gekenmerkt door een lage bebouwing aan de straatzijde met hoofdzakelijk bergruimte en stallingen als functie. In deze bebouwing bevonden er zich twee toegangspoorten naar de binnenkoer. Op deze binnenkoer situeerden zich, naast de bijgebouwen aan de straatzijde, centraal het waterrad met molenhuis. Aan de linkerzijde het woonhuis met stallingen en aan de rechtzijde een overdekking (loods) over het waterrad. In deze overdekking was er een doorgang naar de achterliggende tuin via een poort. Helemaal rechts op de binnenkoer stond er nog een paardenstal.
De tuin achter deze gebouwen ligt een behoorlijk stuk hoger dan de het niveau van de koer. De koer op zich is het laagste nivo op het terrein en ligt dus ook lager de het straatnivo. Het molengedeelte is beschermd als monument. De rest van de site is beschermd als dorpsgezicht.

2. Uitgangspunt
Het ontwerp is ontstaan vanuit de specifieke kenmerken van de site alsook het programma van eisen en de geldende stedenbouwkundige en landschappelijke voorschriften. Een bijkomend en belangrijk gegeven is het statuut van de site met name beschermd monument (de molen) en beschermd stadsgezicht.

3. Bestaande morfologie
De site wordt gekenmerkt door een gefragmenteerde, gesloten opbouw. De molen, beschermd monument, de woning, de stallingen, de bijgebouwen en het bakhuis zijn dusdanig gepositioneerd dat ze een binnenplein vormen, het erf. De molen en de woning worden gekenmerkt door een verticale opbouw. Dit in tegenstelling tot de eerder horizontale opbouw van de andere gebouwen.
Verder is het belangrijk aan te geven dat de gevels die naar het erf gericht zijn duidelijk de typologie van een achtergevel vertonen en de voorgevels, gekenmerkt door een rijkere afwerking zoals raamomlijstingen en plinten in arduin, zijn gericht naar de "achterliggende" tuin. Deze tuin, oorspronkelijk waarschijnlijk een moestuin met boomgaard, heeft momenteel geen enkele binding met het erf en dit is hoofdzakelijk omwille van de niet oorspronkelijke overbouwing van het molenrad.
De beek die het molenrad aandrijft verdwijnt ter hoogte van het erf ondergronds om aan de voorzijde thv de Tiensesteenweg weer bovengronds te komen.

4. Bestaande gebouwen - nieuwbouw - tuin
In het voorgestelde ontwerp opteren wij voor de hervalorisatie van de waterloop, het opwaarderen van de woning en het bakhuis en het restaureren van het molenhuis met molenrad en toebehoren. De overkapping van het molenrad en de bijgebouwen aan de straatzijde zijn, met behoud van de straatgevel, gesloopt. Het gesloten karakter van de site is op deze manier bewaard maar het erf opent zich naar de achterliggende tuin. Het volume van de nieuwe schuur is het resultaat van enerzijds de door de opdrachtgever gevraagde oppervlakte en anderzijds door de kenmerken van de site en de typologie van een schuur. De inplanting tot op de voorste perceelsgrens draagt bij tot de karakteristieke geslotenheid van de plek.
In deze nieuwe schuur, toegankelijk over het water, bevinden zich een winkelruimte voor schilder- en tekenbenodigdheden en kaders alsook een atelier waar deze gemaakt worden. Achter de gevel van de gesloopte bijgebouwen is parkeerruimte voorzien, in het molenhuis is een tentoonstellingsruimte en in de woning zijn enkele leslokalen voorzien voor opleidingen en cursussen.
Wij opteerden ervoor om de niet oorspronkelijke overbouwing over het waterrad te verwijderen omwille van volgende argumentatie. Enerzijds wordt het visueel contact van de tuin met de binnenkoer hersteld en anderzijds wordt het zicht naar het waterrad met waterbak terug vrijgemaakt. Een belangrijk gegeven is ook dat, door deze vrijmaking, de karakteristieke verticale geleding van het molenhuis terug hersteld is.
De vensteropeningen, die zich in de zijgevel van het molenhuis bevinden en door de overdekking zijn dichtgemetseld, worden terug opengemaakt. Hierdoor krijgt men terug een zicht vanuit de molen op het waterrad met waterbak en -loop en ook op de nieuwbouwwinkelruimte.
De dakoppervlakte die is ontstaan door het bouwen van de nieuwbouw wordt afgewerkt met een groendak. Door het taludverschil tussen de koer en de achterliggende tuin ligt het dak van de winkel bijna op het tuinnivo. Door het groendak vloeit als het ware het groen van de tuin over in het groen op het dak van de winkel. De winkel gaat dus grotendeels op in het groene gedeelte van het terrein.

5. Toegankelijkheid
Het geheel wordt ontsloten via de bestaande hoofdingang die in het verlengde ligt van het molenhuis. Deze hoofdingang geeft toegang tot al de gebouwen zowel bestaand als nieuw, via het heraangelegde erf. Verder wordt de bestaande (hoofd)ingang van het woonhuis, op de linkerperceelsgrens behouden en heraangelegd. Deze kan tevens rechtstreeks toegang geven aan de achterliggende tuin.
De tuin kan ook via het gelijkvloers van het molenhuis toegankelijk gemaakt worden.

Architectenbureau Houtmeyers
Gijzevennestraat 36
3560 Lummen
Tel. 013/32.80.35
fax. 013/33.86.80

---------------------------------------
II. Gedicht

zij volgt gedwee haar bedding
van Halmaal naar Duras
precies alsof er eeuwenlang
niets meer veranderd was

ten tijde van Oranje
kreeg zij een bovenslag
en ging nabij de Stayenbocht
onstuimig overstag

haar drijfkracht joeg de molen
haar vloed stuwde het rad
tot men ten jare 'tachtig
de pal in 't sluiswerk stak

een meier der provincie
werd door de plek bekoord
en bracht met kunst en kunde
weer leven in het oord

de vliet doorklieft als toen
de natuurstenen kom
en vormt vandaag voor kunstenaars
een inspiratiebron

© Jan Goffa - Stadsdichter Sint-Truiden

Literatuur

Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985, p. 78; 
Bert Van Doorslaer, "Met de stroom mee of tegen de wind in? Molens in Limburg", Borgloon/Rijkel, Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, 1996;
"Molens in Sint-Truiden - Gingelom - Borgloon", Tongeren, Werkgroep Molenzorg Zuid-Limburg, 1983;
G.K. Kockelberg, "Molens van Sint-Truiden", in: Ons Molenheem, Studiekring voor wind- en watermolens, Opwijk, jg. 30, nr. 4, okt.-dec. 2005, p. 85, ill.
Lieven Denewet, "Vijf Vlaamse molens in grote actuele renovatieprojecten", in: Molenecho's, XXXVI, 2008, 2, p. 68-82.
Info Harry Van Royen, 11.03.2010.
Petra Boekstal & Jozef Smeesters, "Langs Molenbeek en Melsterbeek in Sint-Truiden. De vier elementen", Sint-Truiden, Stadsbestuur, 2010 (Reeks: Open Monumentendag), p. 22-29.

Persberichten
"Staaienmolen", in: Het Belang van Limburg, 07.08.2008.
Mailbericht Jan Goffa, Sint-Truiden, 30.07.2008 (gedicht)
J. Cr., "Staeyenmolen uitgerust met waterkrachtcentrale", in: Het Belang van Limburg, 2010.
Egide Lismond, "Stayenmolen werd grondig gerestaureerd en krijgt nieuwe functie. Molenbeekwandeling komt voorbij twee watermolens", Het Nieuwsblad, 02.06.2010. 
RES, "Stayenmolen levert groene energie", Het Nieuwsblad, 11.08.2010.
Ralf Eicker, "Stayenmolen levert groene energie", Het Nieuwsblad, 25.08.2010, p. 23.
Egide Lismond, "Sint-Truiden neemt voor 22 ste keer deel aan Open Monumentendag. Monumenten langs de Molenbeek en de Melsterbeek in de kijker", in: Het Nieuwsblad, 07.09.2010.
Mailbericht Edith Houwaer, enige kleindochter van de laatste molenaar Jozef Houwaer die in het complex gewoond heeft, 14.09.2014.