In Heks (een deelgemeente van Heers, Zuid-Limburg) staat in de Molenstraat - even ten zuiden van de dorpskom - een unieke combinatie van een graanwatermolen en een pompwatermolen. De graanmolen werd opgericht vóór 1775: we zien hem aangeduid op de Ferrariskaart.   De familie Lowet was er molenaar in de 19de-20ste eeuw.
- voor 1844, eigenaar: Lowet Louis, molenaar te Heks
- 1845, de weduwe en kinderen van Louis Lowet
- 1847, deling: Lowet-Gillis (en compagnie), landbouwers te Heks
- 1860, deling: Lowet-Dupont Louis, molenaar te Heks Het fraaie bakstenen gebouw bezit natuurstenen venster- en deuromlijstingen. De graanmolen bezit nog zijn metalen bovenslagrad en zijn binnenwerk met twee steenkoppels. We vermoeden dat de schikking van dat waterrad gewijzigd werd bij de opbouw van de pompmolen in de late 19de eeuw. Vermoedelijk gebeurde dit pas na 1884, toen de graanmolen in het kadaster werd ingeschreven als landgebouw.   Het water van de Molenbeek bereikt het bovenslagrad – nu opgesteld in een klein gebouwtje – via een open goot. Op de plaats waar de beek in de open goot stroomt – via een normale industriële 8”-afsluiter – staat over de watergoot nog een klein gesloten gebouwtje. In dat gebouwtje draait een onderslagrad met een diameter van ongeveer 2 m in de aanvoergoot naar het bovenslagrad verderop. Het onderslagrad is een metalen spakenwiel met metalen schoepen. Op zijn wateras zit een excentriek die via een stang een grondwaterpomp aandrijft. De pomp stuurde het water naar het 300 m verder gelegen kasteel van Heks. De pomp moest wel wat druk opbouwen om niet alleen de afstand, maar ook nog een hoogteverschil van minstens 50 m te overwinnen. In dat kasteel werd een waterreservoir gevuld. Opdat de graanmolen toch de volle energie van het bovenslagrad zou hebben, kon de molenaar een sectie van het onderslagrad demonteren. Zo kon het water ongehinderd naar de molen stromen.

Het mechanisme van zowel de pomp- als de graanmolen is nog aanwezig. De watermolen werd samen met zijn omgeving op 13 juli 2005 beschermd als monument en als dorpsgezicht. Een restauratie dringt zich op. 

-------------

De Heksmolen bestaat uit twee delen: een koren- en een pompwatermolen.

De korenmolen werd al in 1282 wordt vermeld. De op de Ferrariskaart (1771-1777) weergegeven L-vormige combinatie van molen- en woonhuis bleef als oude kern herkenbaar met sporen die minstens tot de 17de eeuw teruggaan, waaronder getraliede kruiskozijnen in een kalkstenen omlijsting. De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 7 oktober 1846 de vastgestelde pegelhoogte van 1,719 m goed. De toenmalige eigenaar was de weduwe van Louis Louwet.
De binnenindeling en het molenwerk zijn bewaard. Metalen bovenslagrad en nog gaaf bewaarde houten wateras. Twee maalstoelen. Interessant binnenluiwerk en merkwaardige balans. Niet meer maalvaardig, o.m. door gebrek aan water. Het hout van het binnenwerk, de vloeren en trappen zijn dringend aan onderhoud toe.

De pompwatermolen is een afzonderlijk gebouw, opgetrokken in cementblokken, stroomopwaarts van de korenmolen. Metalen onderslagrad. Nog intact systeem van zuigerpompen. Een groot deel van het pompmechanisme zit onder de grond. Geklinknagelde goot. Het vele ijzerwerk, onderhevig aan roestvorming, is dringend aan behandeling toe

Op 13.07.2005 werd de korenmolen beschermd als monument en samen met de omgeving als dorpsgezicht. Een uitbreiding van de bescherming voor de pompmolen is thans in voorbereiding. De eigenaar, graaf Ghislain d'Ursel, bewoner van het nabijgelegen kasteel, wenst over te gaan tot een restauratie. De hoevewoning is opnieuw bewoond.

Lieven DENEWET & Aimé SMEYERS

(Bij de foto)
Het molengebouw van Heks met rechtsonder het gebouwtje van het bovenslagrad voor de graanmolen, de (gedeeltelijk overwoekerde) watergoot en links (verborgen onder de klimop) het gebouwtje met de pomp.
Links op de foto het klein pompgebouwtje waar de open goot (hier gevuld met autobanden) heen loopt. Het metalen onderslagrad bevindt zich dus aan de rechterzijde van dat gebouwtje.

Literatuur

Lieven Denewet, Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849), Molenecho's, 39, 2011, nr. 2;
Herman Holemans & Werner Smet, Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980, Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985, p. 31;
K. Broes, Pompwatermolens, in: Molenecho's, XXXII, 2004, nr. 3, p. 185-186;
Beschermingen 2005, Agentschap Ruimtelijke Ordening en Onroerend Erfgoed - Vlaanderen, Onroerend Erfgoed, Oktober 2006, p. 12b.
Mailbericht Kris Goris, 28.03.2012.
Levende Molens, 1999/5, p. 61-62.

Mailberichten
John Verpaalen, Roosendaal, 19.04.2020.