Het Watermolen, Axpoele(water)molen of het Stampkot (thans: Waterhof) is een koren- en oliewatermolen met onderslagrad aan de oostzijde van de Aaltervoetweg (nr. 6), op de hoek met de Oudleiekstraat, op de (plaatselijk omgelegde) Mote- of Wantebeek. Deze beek heette vroeger (toepasselijk) ook de Stampkotbeek.

De watermolen van de heerlijkheid Axpoele werd voor het eerst vermeld in 1457. In het renteboek van de heerlijkheid Akspoel, vernieuwd in 1520, leest men bij artikel 6: "daer aen de oosteynde van de Caendele de watermeulen plachte te staene". Aldus wordt er verwezen naar een verdwenen watermolen.

In 1569 stonden er twee watermolens op deze plaats. In de 100e Penning van dat jaar vinden we Franchoys Braet te Axpoele onder andere in pacht heeft van jonkheer Hendric van de Camere: drie molens, te weten één korenwindmolen en twee watermolens, een graan- en een oliemolen, waarde 14 ponden groot.

In 1581 wordt een boedelbeschrijving opgemaakt bij het overlijden van Filip de Gruutere: "Franchoys Braet die heeft in pachte de cooren wintmeulen taxpoele en de twee watermeulenen voor de omme van XIIII Lb gr. tsiaers s schuldich van de jaeren LXXX en LXXXI afgetrocken den Xden penninck van tjaer LXXX 26 Lb 12 s gr." Verder: "Franchoy Braet is ... ghehouden de meulene te laeten in zulcke (weerde) als die ghepresen is...".

Toponymische vermeldingen:
- 1585: "den wech loopende van Russelede, voorbij de watermeulen naer Aeltert"
- 1585: "tot Ruuslede byde watermeulene"
- 1587: "de Watermeulenbeke van Axpoele"

Hollandse vrijbuiters, Calvinisten en andere Malcontenten, zorgden voor rampspoed. Beide watermolens werden vernield in 1592-1594. In 1596 vernemen we dat de windmolen nog in redelijke staat verkeert, weliswaar zonder wieken want die waren afgenomen en overgebracht om de molen in Hansbeke te herstellen, terwijl de beide watermolens afgebrand zijn. Veel moest er niet meer gemalen worden, want Ruiselede was toen vrijwel ontvolkt.

Na 1600 werden de watermolens herbouwd.

We zien de watermolen aangeduid op:
- Franse militaire kaart van 1690 met de benaming "Watercotte M(oulin)"
- Ferrariskaart (ca. 1775): een roodgekleurd rechthoekig gebouw (dus in steen) met twee waterraderen en met de benaming "Watergoet"
- Legerkaart (1793) met de benaming "Vatergoet (sic) t'Axpoele"
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1844)
- Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850) met de benaming "WaterKot Cab(aret)"
- Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855) met de benaming "Waterkot herberg".

Met de verwerving van de heerlijkheid Axpoele komt de watermolen in handen van de familie de Preudhomme d'Hailly in 1763. Door een huwelijk komen watermolen en heerlijkheid Axpoele in 1839 in handen van de huidige eigenaar, de familie de Formanoir de la Cazerie.

De watermolens werkten tot in 1808. Een advertentie in de "Gazette van Gent" van 14 en 28.3.1808 meldt: "Molen-Werken te koopen tot Ruysselede. Uyt'er hand te koopen in geheele ofte by deelen, alle de zoo staende als draegende (sic) werken van een Water-Molen, zynde in zoo goeden staet als nieuw, en dienende zoo om te maelen als voor te stampen." Zich wenden tot Sieur Ferdinand Goethals, molenaar en olieslager te Ruiselede, wijk Axpoele". Daarna werd de watermolen gebruikt als woonhuis en (tot na 1860) als herberg "'t Waterkot". Het gebouw werd rond 1868 vergroot. Thans is het enkel een woonhuis.

Bij renovatiewerken in 1984 werd een nieuw façadesteen voor de oude gevel geplaatst. Hierdoor kwam in de rechterzijgevel het oude asgat van het vroegere waterrad aan het licht. Daardoor kunnen we nu het asgat van de watermolen en de twee spiekvenstertjes die uitzicht boden op het draaiend rad niet meer zien. Ook de loop van de Mote- of Wantebeek werd verlegd naar de andere kant van de Aaltervoetweg. Ten noorden van het Axpoelekruis is binnen het valleigrasland van de Wantebeek een vage contour herkenbaar van een mogelijke spaarvijver voor de watermolen.

Het watermolengebouw werd op 14 september 2009 vastgesteld als bouwkundig erfgoed.

Bouwkundige beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed)
Lage woning, eventueel met oudere (18de-eeuwse?) kern onder zadeldak (Vlaamse pannen). Grondig gerenoveerd in 1984, pleisteren van gevelparement, wijzigen van de vensteropeningen en bouwen van een garage op de plaats van het vroegere waterrad. De omlijsting van de segmentboogdeur in gesinterde baksteen is oorspronkelijk. De arduinen opening voor de as van het waterrad in de zijgevel bleef bewaard.

Lieven DENEWET & Geert DEGUFFROY

Literatuur

Archieven en landkaarten
- Rijksarchief Brugge, "Renteboek van de heerljikheid Axpoel", 1520.
- Stadsarchief Gent, 100e Penning van Ruiselede" (1569)
- Franse militaire kaart (1690)
- Ferrariskaart (ca. 1775)
- Legerkaart (1793)
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1844)
- Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850)
- Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855)
- Kadasterarchief West-Vlaanderen, 207: Mutatieschetsen, Ruiselede, 1871/22.

Werken
- Braet André, "De familie Braet: daar bij de molen...", in: Oud Ruysselede, Halfjaarlijks tijdschrift van Heemkring Doomkerke-Kruiskerke-Ruiselede, Ruiselede, jg. 1 (1984), nr. 1 (wintermaand), p. 27-34, ill.
- Braet André, "Het Geslacht Braet door de eeuwen heen (1295-1980)", p. 57-61.
- Braet André, "Ruiselede in moeilijke tijden (1550-1600). Sociaal-economische schets, in Oud Ruysselede. Heemkundig Tijdschrift Doomkerke, Kruiskerke, Ruiselede, jg. 18, nr. 3, 2001, p. 124.
- Braet Martin, "Rusleda 900 jaar. Een kroniek 1106-2006, in Oud Ruysselede. Heemkundig Tijdschrift Doomkerke, Kruiskerke, Ruiselede, jg. 23, nr. 4, 2006, p. 195-196.
- "De geschiedenis van de Brugse Leie", Kultureel Jaarboek Oost-Vlaanderen", Nieuwe Reeks, Bijdrage nr. 10, 1979, p. 36-111 (79, 86, 92).
- Deguffroy Geert, "Ruiseleeds Molenpatrimonium", in: Oud Ruysselede. Heekundig Tijdschrift Doomkerke, Kruiskerke, Ruiselede, jg. 14, 1997, nr. 2, p. 43-95 (46-48).
 Deguffroy Geert & Depredomme J., "Ruiseleedse plaatsnamen", in Oud Ruysselede. Heemkundig Tijdschrift Doomkerke, Kruiskerke, Ruiselede, jg. 10, nr. 4, 1993, p. 193.
- Depredomme J., "Rond Axpoele en zijn kruis", in Oud Ruysselede. Heemkundig Tijdschrift Doomkerke, Kruiskerke, Ruiselede, jg. 8, nr. 3, 1991, p. 104-106; nr. 4, p. 158-159.
- Van Vlaenderen Patricia & Vranckx Martien, Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie West-Vlaanderen, Gemeente Ruiselede, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen WVL39, 2008.
- Van Wonterghem E., "Inventaris van de Ruiseleedse herbergen, in Oud Ruysselede. Heemkundig Tijdschrift Doomkerke, Kruiskerke, Ruiselede, jg. 19, nr. 2, 2002, p. 54.

Persberichten
- Marnik Braet & Edith Van Wuytswinkel, "Straten maken naam (54). De weg naar het kasteel", Het Nieuwsblad, 16.02.2013.