De Topmolen is een korenwatermolen op de Maalbeek (Zweilingloop), een kunstmatig aangelegde zijarm (900 meter, verval van 3 m) van de Grote Nete, in de Topmolenstraat. Het is de enige bovenslagmolen van de provincie Antwerpen. op de Vennen. Het water valt op de "top" van het wiel: vandaar de naam "topmolen". De oprichting van deze molen moest kaderen in de grootscheepse ontginning van de Schoorheide, waardoor het belang van akkerbouw en graanteelt zou toenemen.

Carolus Hubertus Vanderwegen bouwde de molen in 1850. Hij was geboren op 9 november 1801 te Balen en gehuwd met Henrica Cuppens; Vanderwegen was molenaar te Bree. Die plek tussen Kerkhoven en Balen, waar het water onstuimiger vloeide, leek hem ideaal voor het bouwen van een watermolen. Hij had op 14 oktober 1848 de grond aangekocht van Arnold Hesemans-Van Kerckhoven, landbouwer te Balen (onderhandse akte). Hij deed dan ook in 1848 een aanvraag om een watermolen op te richten. Zijn aanvraag werd een eerste maal afgewezen. Vanderwegen deed echter een nieuwe poging. In de zitting van de "bestendige gezantschap van den provincialen raed van Antwerpen" van 25 januari 1850 werd hij gemachtigd tot het bouwen van een watermolen op die plaats, mits een aantal schikkingen, lasten en voorwaarden.

Om het water bovenop het rad te laten komen, was het belangrijk een verval van ca. 3 meter te bekomen. Daartoe graafde Vanderwegen een waterloop van ca. 1,2 km lang, aftakkend stroomopwaarts op de Grote Nete (de Zweilingloop genoemd) en verlopend over de Asheide. Eind oktober 1850 meldde Vanderwegen dat de werken beëindigd waren. Op 17 oktober 1850 kwam hij van Bree naar Balen samen met twee zonen: Theodorus en Petrus.

Petrus Vanderwegen nam de molen over na het overlijden van zijn vader Carolus in 1879. Hij was er molenaar tot aan zijn overlijden op 21 maart 1902. Petrus Vanderwegen was gehuwd met Virginia Haveneers. Na de dood van haar man deed zij samen met haar zoon Joseph de stiel verder tot aan haar overlijden op 21 januari 1925.

De molen en het molenhuis werden op 2 juni 1925 openbaar verkocht aan Petrus Edmond Hens, schrijnwerker te Mol en gehuwd met Julia Vanderwegen en schoonbroer van Joseph Vanderwegen (notaris Wouters). Edmond zorgde voor aanzienlijke veranderingen en verbeteringen aan de molen, zoals elektrische verlichting, het plaatsen van een ijzeren as aan het drijfwiel.

In 1935 werd de molen geheel in steen gebouwd. 

Na het overlijden van Julia Vanderwegen op 11 januari 1957, kreeg dochter Yvonne Virginia Jospeha Hens, onderwijzeres uit Balen, de molen voor de helft in volle eigendom en voor de helft als naakte eigendom, terwijl vader Petrus Hens de andere helft bleef behouden.
Op 1 maart 1958 verkocht Edmond Hens de molen aan Ferdinand Alfons Geypen-Plessers, landbouwer te Balen (akte notaris Wouters). Zijn vrouw Plessers overleed op 25 januari 1983 en Alfons zelf op 30 mei 1983. Hun twee kinderen erfden de molen: Frans Geypen uit Balen en Jacob Geypen uit Leopoldsburg. Frans zou bij de molen blijven. Van 1959 tot 1971 maalde Alfons twee dagen per week. Vanaf 1971 tot 1979 werd er alleen nog maar wat gemalen voor eigen gebruik.

In 1993 werd de molen beschermd als monument en samen met zijn omgeving als dorpsgezicht. Helaas geraakte het molengebouw zwaar in verval: een buitenmuur kwam zelfs geheel open. In 2000 werd het woonhuis op de lijst van verwaarloosde gebouwen geplaatst. In 2002 werd een bouwvergunning verleend voor verbouwingswerken, maar die werden niet uitgevoerd.

Op 26 juni 2004 verkocht Frans Geypen de molen aan Tom Willems, gehuwd met Nele Leppens. Zij vatten het plan op de molen en het molenhuis volledig te restaureren zodat de molen terug maalvaardig is en zij in het molenhuis kunnen wonen met hun drie kinderen. Op 3 juli 2007 namen de werken een aanvang.

Op 10.02.2010 kochten Hans Emmelkamp en Sara Belmans de molen overgekocht van Tom Willems en Nele Leppens. Ze dienden een subsidiedossier in voor een maalvaardige restauratie. Ze kochten een Kempische dwarsschuur van ruim 3 eeuwen oud in Wasseven te Ham. Hans Emmelkap en zijn schoonvader Vinus Belmans reconstrueerden hem in 2015 op het erf van de Topmolen. Ze konden nog 90 procent van de zware eiken balken hergebruiken. Van de kleineere stukken werd ongeveer de helft vernieuwd.
In 2016 werd een nieuw woonhuis opgebouwd.

Technische beschrijving

Enige molen van het bovenslagtype in de provincie, bestaande uit een metalen rad met houten velgen en ijzeren schoepen.
Het ensemble is opgetrokken uit baksteen en bevat naast het molengebouw rechts ook een lager woonhuis links, aanvankelijk met winkel en herberg, beide één bouwlaag onder verspringende zadeldaken (niet evenwijdig aan de  straat, Vlaamse pannen).
Woning van drie traveeën, deels gesloopt zodat in de linkerzijgevel het gebint zichtbaar is, molengebouw van twee traveeën; getoogde of rechthoekige vensters onder houten of betonnen latei; tegen de rechterzijgevel, ten dele gecementeerd, ten dele bezet met kunstleien, bevindt zich het molenrad.
Het molengebouw biedt onderdak aan het oude maalwerk met houten raderwerk, één koppel maalstenen en ander toebehoren als o.m. het luiwerk; daarnaast is er de installatie voor het opwekken van electriciteit, een electrogenerator van 1925 die een electromotor AEG uit de jaren 1940 aandreef; linkergevel met marmeren bedieningspaneel en schakelbord.
Activiteit stilgelegd in 1971, thans leegstaand en sterk vervallen. Bewaard sluiswerk. Kleinere bedrijfsgebouwen op het erf.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Literatuur

Werken
J. Michiels & R. Vermeulen, "Van Baenle tot Balen", Balen, 1987.
V. Wouters, "Balen in oude prentkaarten", Zaltbommel, 1973 / 1986².
Herman Holemans, "Wind- en watermolens in de provinice Antwerpen. Kadastergegevens 1835-1990, Deel 1. Gemeenten A-G", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2009.
André De Craen, Louis van Genechten & Luc Snijders, "Balense Geschiedenis - De molens van Balen", Balen, 1985;
E. D(e) K(inderen), "Een blik op de molenwerking in de Kempen; Balen: werking geconcentreerd op het Topmolentje", in: De Belgische Molenaar, jg. 75, nr. 14-15 (7-22 aug. 1980), p. 220;
E(ls) D(e) K(inderen), "Onze aandacht ten volle waard: de Hoolstmolen en het Topmolentje te Balen", in: De Belgische Molenaar, jg. 75, nr. 4 & Levende Molens, III, nr. 3, (22 febr. 1980), p. 53-55;
Lieven Denewet, "Drie werkende watermolens in Balen (prov. Antw.): een unicum in België", in: Molenecho's, XVII, 1989, p. 157;
F. Brouwers, "De toekomst van een verleden. Levende molens in de provincie Antwerpen", s.l., Levende Molens Werkgroep Kempen-Antwerpen, (1997);
Lieven Denewet, "Vier Vlaamse molens te koop (mei 2008)", in: Molenecho's, XXXVI, 2008, 2, p. 90-91;
Frans J.B. Dirks, "Watermolens van de provincie Antwerpen", Antwerpen, 1990, p. 27-31;
Paul Hendriks, "De watermolens. 1. Balen", in: P. Hendriks & R. Hoeben, "Provincie Antwerpen wind- en watermolens", p. 26;
R. Hoeben, "Het Topmolentje te Balen-Neet. (Portret van een draaiende molen)", in: Natuur- en Stedeschoon, 59 (1990), nr. 6, p. 20-21, ill.;
H. Holemans & P.J. Lemmens, "Molens der Noorder- en Oosterkempen", Nieuwkerken, 1980, p. 18, 23;
F. Kemps, "De Balensche Molens", Balen, 1937, p. 26-32;
F. Kemps, "De molen van Balen: het Tobmolentje", in: De Zuiderkempen, IX, 1940, nr. 2-3, p. 44-49.
F. Kemps, "Het Topmolentje van Balen", in: De Belgische Molenaar, jg. 52, nr. 14 (13 juni 1957), p. 216-218.
Roger Knaepen, "Mol-Balen-Dessel" 1559-1795, Mol, Lions Mol-Geel, 1982.
Bert Raeymaeckers, "Molenbrochure Balen-Olmen", Balen, Heemkundige Kring Balen-Olmen, 1980.
Lucien Van Craenendonck, "Molens", p. 26-28.
B. Raeymakers, "Jaarverslag van de Vereniging 'Molenvrienden Balen-Olmen' 1982-1983, in: 't Schreneel, Uitgegeven door de Olmense Vereniging voor Heemkunde en Geschiedenis, m.m.v. de Molenvrienden Balen-Olmen, Olmen, nr. 1 , Kerstmis 1983, p. 64-66.
R. Van Ryckeghem, "Schrijnend verval van de "Topmolen" te Balen", in: Molenecho's, XXVII, 1999, nr. 3, p. 172.
V. Wouters, "Balen in oude prentkaarten", Zaltbommel, 1973.
H. Kennes & R. Steyaert R., "Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Turnhout, Kanton Mol, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 16N5", Brussel - Turnhout, 2002.

Persberichten
"Water- en windmolens in Balen-Neet", in: Het Nieuwsblad, 31 juli en 9 augustus 1950.
"De negen molens van Balen", in: De Standaard, 14 september 1950.
"De molens van Balen", in: Het Nieuwsblad, 25 maart 1963.
Staf Boons, "Molenaars puzzelen half jaar aan heropbouw. Drie eeuwen oude schuur krijgt tweede leven aan Topmolen", Het Nieuwsblad & De Standaard, 07.11.2015.

Mailberichten
Maarten Osstyn, Adegem, 04.12.2017.