Op de plaats van de huidige Kruisekemolen (oostzijde Kruisekestraat, hoek met de Oude Mesenweg en Klijtbosstraat) stond al in 1560 een staakmolen. We zien hem afgebeeld op het figuratief plan van Wervik, omgemaakt ca. 1560 door Jacob van Deventer. Deze molen vond zijn ondergang tijdens de Troebelen (rond 1580). De herbouw gebeurde pas na 1600. Tegen het einde van de  17de eeuw verdween de molen opnieuw.

Op 22 oktober 1735 verleenden de Oostenrijkse keizer Karel VI en landvoorgdes Maria Elisabeth aan de Wervikse schepen Pierre François Paret het octrooi "d'eriger et construire un Moulin à Vent à tordre huille au territoir dudit Wervicq hors de la dite Ville du costé du nord environ mil pieds hors des Croix". Jaarlijks moest er 4 ponden (40 groten per pond Vlaams geld) betaald worden. De vergunde oliemolen was echter al gebouwd, want we lezen in het dagboek van schoolmeester en chirurgijn Deburchgraeve van 24 oktober 1773: "... is gerecht 't nieuw stampcot, ver over de Cruyse, lanxt de straete van Wervyck naar Cruyseecke, toebehorende Jan Paret..." (vader van Pierre François Paret).

In het archief van de Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik, is een erfdeling bewaard van Martinus Francois Paret, zoon van de hogergenoemde Pierre François. Martinus was gedoopt op 6 mei 1720, gehuwd in 1745 met Catharina Jacoba De Crock en overleed in 1776. De akte dateert van 11 september 1778. Hierin staat dat Martinus François Paret eigenaar was van twee oliewindmolens: één op Wervicq - Sud, de Berghmolen, en één op Wervik Noord. Volgens de plaatsbeschrijving kan het niet anders zijn dan de Kruisekemolen.

We zien hem getekend op de Ferrariskaart (ca. 1775) met het bruin symbool van een staakmolen, in de Atlas der Buurtwegen (ca. 1842) en op de topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850).

De Kruisekemolen had in 1778 een geschatte waarde van 6220 pond par.; de Berghmolen op Wervicq-Sud had een waarde van 4027 pond par. De schattingen gebeurden door Philippus Ferrant, "meester meulemaecker". Naast deze twee molens bezat Martinus nog acht huizen in Wervik, zeven boerderijen met ongeveer 65 loten akkers, weiden boomgaarden. De totale erfenis bedroeg 167.725 pond parisis. Een fenomenaal bedrag in die tijd.

De staakmolen werd in 1796 herbouwd.

Eigenaars sinds 1834:
- voor 1834, eigenaar: Van Elslande-Col Karel, de weduwe
- later, erfenis: de erfgenamen (overlijden van de weduwe van Karel Van Elslande-Col)
- 02.10.1847, erfenis: Van Elslande-Van Elslande Cesar Bernard, eigenaar te Wervik (overlijden van de weduwe Col)
- later, erfenis: Van Elslande Cesar Bernard (overlijden van vrouw Van Elslande)
- 1870, huwelijk: Van Elslande-Van Elslande (Amélie) Cesar Bernard, eigenaar te Wervik
- 16.10.1876, erfenis: Van Elslande Cesar Bernard en de kinderen (overlijden van de vrouw Amélie Van Elslande)
- 23.04.1877, begin vruchtgebruik: a) Van Elslande Cesar Bernard (voor vruchtgebruik), eigenaar te Wervik en b) Van Elslande Césaire (voor naakte eigendom) (notaris Vaneecke)
- 04.03.1881, einde vruchtgebruik: Van Elslande-Hennion Césaire Antoine Joseph Charles, eigenaar te Wervik (overlijden van Cesar Bernard Van Elslande)
- 06.10.1909, erfenis: a) Van Elslande-Hennion Césaire Antoine Joseph Charles, de weduwe (voor 1/2 vruchtgebruik) en b) Derrevaux-Van Elslande Alfons Marie Antoon (voor 1/2 vruchtgebruik en 1/2 naakte eigendom), vrederechter te Wervik (overlijden van Césaire Van Elslande)
- 22.02.1933, einde vruchtgebruik: Derrevaux-Van Elslande Alfons Marie Antoon, vrederechter te Gent (overlijden van de weduwe van Césaire Antoine Joseph Van Elslande-Hennion)
- 12.12.1951, erfenis: a) Delva-Derrevaux Pierre Joseph, de weduwe en b) Derrevaux Louis Jean Alfons Marie Joseph, eigenaar te Gent
- 13.11.1979, gift: Gemeente Wervik (notaris Catry - schenking voor openbaar nut)

In 1890 kwam Jan Claeys-Dejonghe uit Geluveld de molen begaan. Een van zijn zonen, Nestor Claeys, die met de klas 1914 opgeroepen werd, kwam behouden terug na vier jaar aan het front gestaan te h ebben bij het derde karabiniers-mitrailleurs.

In oktober 1914 werd de Kruisekemolen door de invallende Duitse troepen met springstof vernield. Met de vergoeding voor de oorlogsschade kochten de eigenaars Alphonse en Marie Amélie Derrevaux-van Elslande een andere staakmolen. Het betrof de Knokmolen of Kleine Molen aan de IJzerwegstraat te Lauwe (zie aldaar).

Nestor Claeys ontmantelde deze molen in Lauwe en bouwde hem in 1922 op de oude molenwal in Wervik weer op. Spoedig werd hij "Claeysmolen" of "Ma Campagnemolen" genoemd, deze laatste benaming naar het kwartier rond de nabijgelegen herberg "Ma Campagne". Op de steenzolder werd een oude vrachtwagenmotor geplaatst, die de voormolen van onder aandreef en de achtermolen door middel van een riem op het klauwijzer.

Tijdens de hevige novemberstorm in 1940 liep de standaard, die 63 cm doorsnede heeft, grote schade op. De mlen dreigde te begeven en zou geen tweede strom meer doorstaan hebben. Vader Claeys versterkte de standaard door middl van twee zware ijzeren balken of poutrellen die er rechtstreeks in verwerkt zijn, omsloten van ijzeren banden.

De molen werd in 1944 op één roede verdekkerd. Tijdens de tweede wereldoorlog draaide de molen nog op volle toeren. De laatste molenaar, Maurice (zoon van Nestor sr.) vond het rond 1965 alleen nog rendabel te malen door aandrijving met de dieselmotor.

In de jaren zeventig van de 20ste eeuw geraakte de Kruisekemolen in verval. De stad Wervik kocht de molen in 1980. In 1985 werd de molen uit veiligheidsoverwegingen ontmanteld. De stukken bleven opgeborgen om hergebruikt te worden of om als model te dienen bij de vervanging van de rotte delen. Ingenieur Walter Snauwaert uit Oostende (°Ingelmunster 1928 - +Oostende 2011) had de plannen en het bestek klaar op 16 januari 1989. De Vlaamse Gemeenschap verleende op 15 juni 1993 zijn goedkeuring en nam 60 procent van de kosten voor zich. Voor de Provincie West-Vlaanderen en voor de Stad Wervik betekende dit nog elk 20 procent. De bvba Molenbouw Peel uit Gistel voerde het werk uit voor de prijs van 16.986.336 frank. De molen werd grotendeels in de werkplaats te Gistel opgebouwd. De vier teerlingen werden opnieuw gemetseld op de molenmote. Aan de Klijtbosstraat, waar de molenwal gedeeltelijk afgegraven was voor het huidige voetpad, moest een kpmuur opgericht worden als stut voor de molenwal, zodat men nu de molen opnieuw naar de wind kon kruien.

In juli 1995 kon men eindelijk de eiken staak (lengte 6,80 meter en dikte bij de klauwen 0,75 meter) en de molenkast in Wervik plaatsen. De binneninrichting en het aanbrengen van de populieren beplanking en de eiken schaliën vergden nog vele maanden. In januari 1997 werden eindelijk de roeden (vlucht 24 meter) aangebracht en kon men proefdraaien. Op zaterdag 23 augustus 1997 greep de plechtige inhuldiging plaats. Het stadsbestuur duidde Raymond Durnez uit Geluwe als vrijwillige molenaar aan. Hij werd opgevolgd door Brecht Laga, Gerdy Corselis en Geert Verbanck. Laatstgenoemde is in 2015 gestopt. De huidige molenaars (2016) zijn: Gerdy Corselis en Freddy Duron.

In 2006-2008 werd onderhoudswerken uitgevoerd door molenbouw 't Gebint, de molenkast werd o.a. herschilderd.
In juli 2008 stutte molenbouwer Wieme de molenkast opgeschoord onder en tegen de hoekstijlen, wegens vastgestelde stabiliteitsproblemen. Oorzaak: door het niet waterdicht zijn van de zijwegen drong regenwater binnen via de doorboring van de steenbalk, bijgevolg kon door verrottingsverschijnselen de grote klopkever zijn gang gaan.  Het stadsbestuur besteedde ruim 65.000 euro.
Adriaens Molenbouw bv uit Weert (NL) voerde in 2013 enkele onderhoudswerken uit zoals aan de windplanken van de roeden en aan het dak (opgeleverd op 19.09.2013).

Zie ook: Lauwe, Knokmolen of Kleine Molen

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Jaarlijks aantal asomwentelingen
1996:         0
1997:   4.174
1998: 30.759
2001: 25.367
2002: 17.014
2003: 11.557
2004:   1.703
2005:   3.915
2006:   1.273
2007:         0
2008:         0
2009:         0
2010:         0

Intekendatum: 11.02.2008
Molen: Wervik (W.-Vl.), Kruisekemolen - staakmolen met open voet
Bouwheer & ontwerper: Stad Wervik,Technische dienst
Opdracht: Dringend onderhoud
- schoring molenkot
- vervanging steenbalk
- vervangen kruisplaat en teerlingblokken
- houtbehandeling tegen houtworm en klopkever
onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking;
raming: €65.511,82 (incl. btw)
Plaats aanbesteding: Stadhuis, Sint-Maartensplein 16 - 8940 Wervik
Toewijzing: Wieme R. & K. Molenbouw, ZPersbericht.

Gemeenteraad Wervik. Zitting van 4 maart 2008.
Punt 8. Dringende onderhoudswerken aan Kruisekemolen - akteneming.
Gelet op de beslissing van het college van burgemeester en schepenen dd. 11 februari 2008 waarbij om reden van hoogdringendheid beslist werd om onderhoudswerken aan de Houten Molen uit te voeren;
Overwegende dat de uitvoering van deze werken noodzakelijk was om de molen instand te houden;
Gelet op alle gevaren en de stedelijke verantwoordelijkheid hieraan verbonden en dat derhalve de uitvoering van deze werken in het algemeen belang volstrekt noodzakelijk was;
Overwegende dat de dringende onderhoudswerken werden toegewezen aan Molenbouw Wieme Roland enKris BVBA Leihoekstraat 71, 9870 Machelen/Zulte;
Gelet op het feit dat het college van burgemeester en schepenen blijkt heeft gegeven van een beheer als een "goede huisvader";
Gelet op de wet van 24 december 1993 betreffende de overheidsopdrachten en sommige opdrachten voor aanneming van werken, leveringen en diensten en de desbetreffende uitvoeringsbesluiten en latere aanvullingen en wijzigingen;
Gelet op het gemeentedecreet inzonder artikel 157;
Na beraadslaging; BESLUIT :
Artikel 1
Akte te nemen van de beslissing van het college van burgemeester en schepenen dd. 11 februari 2008 waarbij aan de Molenbouw Wieme Roland en Kris BVBA Leihoekstraat 71, 9870 Machelen/Zulte opdracht werd gegeven om de dringende onderhoudswerken aan de Houten Molen uit te voeren.
Artikel 2
In te stemmen met de uitgaven die voortvloeien uit het uitvoeren van de onderhoudswerken aan de Houten Molen en dit voor een totale raming van € 65.511,82, BTW incl.
Artikel 3
Deze werken te financieren met de kredieten daartoe te voorzien in de eerstvolgende begrotingswijziging van het dienstjaar 2008 onder artikel 773/724-60.
Artikel 4
Onderhavige beraadslaging, samen met desbetreffende collegebesluit, onverwijld voor nodig gevolg over te maken aan de toezichthoudende overheid.
 
Memorie van toelichting
De erfgoedconsulente van de Vlaamse Overheid, Agentschap Ruimtelijke Ordening Vlaanderen, Onroerend Erfgoed uit Gent, bracht een bezoek aan de Kruisekemolen. Bij deze gelegenheid werd een abnormale helling van onder andere de zolder van de molenkuip vastgesteld.
Aan VZW Monumentenwacht West-Vlaanderen werd een dringende inspectie van de molen gevraagd.
Uiteindelijk bleek dat het molenkot en de zolder zeer dringend dienden te worden geschoord teneinde verdere schade aan de molen te voorkomen, gelet op de aantasting door schimmel, zwam en houtborende insecten, van onder andere de windweeg aan de onderzijde van de rok en de teerlingenblokken.
Ook de steenbalk dient te worden vervangen. Aangezien de steenbalk van hout is, dient het hout zo spoedig mogelijk te worden aangekocht, opdat het hout gedurende een voldoende lange tijd kan drogen, zodat er geen enkel risico meer is bij de verwerking.
De kruisplaat en de teerlingenblokken dienen te worden vervangen, aangezien de vele horizontale windbarsten in de beide kruisplaten de constructie verzwakken.
Al deze opdrachten dienen in één opdracht te worden uitgevoerd, daar de nodige schoren en stellingen moeten worden aangebracht ten einde de zolder licht op te tillen.
Na besprekingen met de Erfgoedconsulente op 01 februari 2008 is nogmaals bevestigd dat deze werken in hoogdringendheid dienen te worden uitgevoerd en dat elk uitstel een nefaste invloed heeft op de stabiliteit en instandhouding van de molen. In ieder geval dienen de werken voor de winter 2008/2009 voltooid te zijn. Bij het niet-uitvoeren van deze werken voor de winter dreigt bij stormweer zelfs instortingsgevaar.
Het college van burgemeester heeft dan ook in zitting van 11 februari 2008 beslist om deze hoogdringende onderhoudswerken aan de Kruisekemolen te laten uitvoeren door Molenbouw Wieme Roland en Kris BVBA, Leihoekstraat 71 te 9870 Machelen, voor een bedrag van € 65.511,82, BTW inclusief.
De kredieten dienen voorzien te worden in de eerstvolgende begrotingswijziging op het artikel 773/724-60. Er wordt een onderhoudspremie voor beschermde monumenten aangevraagd.
Overeenkomstig artikel 253 § 1, 5° van het gemeentedecreet, wordt de gemeenteraad van deze collegebeslissing in kennis gesteld.

DBEW, "Open Molendagen met rondleiding", Het Laatste Nieuws, 11.05.2018.
De dienst Toerisme organiseert op zes verschillende data Open Molendagen in de houten Kruisekemolen in de Kruisekestraat. Wie is geboeid door erfgoed en mechaniek en eens achter de schermen van een molen wil piepen is welkom. Een meester-molenaar zorgt voor een rondleiding van zo’n drie kwartier. Deelname is gratis maar om praktische redenen wordt gevraagd vooraf in te schrijven aan de balie van de dienst Toerisme in het Nationaal Tabaksmuseum.

Literatuur

Chr. Devyt, "Westvlaamse windmolens. Inventaris volgens de toestand op 1 januari 1965", Brugge, 1966, p. 116.
Luc Devliegher, "De molens in West-Vlaanderen", Tielt/Weesp, 1984, p. 400-403 (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen, 9).
Herman Holemans, "West-Vlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 8. Gemeenten V-Z , Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2005, p. 47.
Jeroen Cornilly, "Monumentaal West-Vlaanderen. Beschermde monumenten en landschappen in de provincie West-Vlaanderen. Deel 1. Arrondissementen Ieper, Kortrijk, Roeselare, Tielt", Brugge, 2001, p. 226.
Roger Bailleur, "Herinneringen aan de Ma Campagne- of Kruisekemolen", in: Jaarboek Stedelijk Oudheidkundige Commissie Wervik, 1995, p. 193-212.
J. Maes, "Wervikse molens", in: De Belgische Molenaar, LIX, 1959, p. 190-192.
J. Maes, "Nog over Wervikse molens", in: De Belgische Molenaar, LVII, 1962, p. 127.
Stad gaat ook in buitenland op zoek naar nieuwe molenhersteller
B. Delvoye, "De molens van Wervik", in: De Autotoerist, 9 december 1976.
J.P R(enier), "De Wervikse molens: een hoopvolle toekomst", in: Verslagen en Mededelingen van de Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik, XI, 1976, p. 80-84; overgenomen in: Molenecho's, V, 1977, p. 26-28.
Jacques Lorthiois, "Flandre Occidentale. Meuniers et moulins de West-Flandre", L'Intermédiaire des Généalogistes, n° 170, XXIX, 1974, 2, p. 116-126 (124).
Bernard Delvoye, "Werviks wieken wentelen weer (2). De Kruisekemolen of "Ma Campagne-Molen" of "Claeys'-Molen" Wervik", Wervik, Stadsbestuur, 1997, 19 p.;
John Verpaalen, "Van her en der" [Oostvleteren, Oelegem, Sint-Denijs, Wervik, Merkem], in: "Levende Molens", jg. 8 (1986), nr. 6, p. 40, ill.; br> R. Defrancq, "Wervik", Wervik, 1963, 30 p., foto’s, krtn, pl.;
R. Defrancq, Bijdragen tot de geschiedenis van Wervik, 1960, 128 p., ill.; vol. 2, 1961, 225 p., ill.; vol. 3, 1966, 267 p.-XXX p., ill.
E-brief van Stephane Debonne, Voorzitter Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik "Huis René Defrancq" Steenakker 31, 8940 Wervik, 03.11.2010.
"Provinciale draaipremie voor ambachtelijke molens. Aantal asomwentelingen van West-Vlaamse molens in 2004-2009", in: /West-/Vlaams Molenblad, XXVI, 2010, 3, p. 115-118.
"Aantal asomwentelingen van West-Vlaamse molens in 2010", in: /West-/Vlaams Molenblad, XXVII, 2011, 1, p. 50.

Mailberichten
Gerdy Corselis, Wervik, 19.09.2013.
John Verpaalen, Roosendaal, 07.07.2015.

Persberichten
DBEW, "Houten Kruisekemolen moet na heropbouw opnieuw malen", Het Laatste Nieuws, 17.02.1995, p. 25
O. De Winter, "Restauratie Kruisekemolen moet worden overgedaan", Het Nieuwsblad, 06.02.2008.
DWC, "Briekenmolen", in: Het Nieuwsblad, 28.10.2008.
EDB, "Werken aan molens", in: De Weekbode, ed. De Leie, 24.10.2008.
EDB, "Klopkever teistert Kruisekemolen", in: De Weekbode, ed. Leie, 08.02.2008.
DWC, "Molens", Het Nieuwsblad, 15.01.2009.
Erik De Block, “Historische molens liggen stil. Stad wil beschermde monumenten tegen Pasen weer zien draaien”, Het Laatste Nieuws, 03.09.2015.
Eric De Block, "Brieken- en Kruisekemolen momenteel allebei defect. Stad hoopt molens tegen Pasen weer draaiend te krijgen", De Weekbode, ed. De Leie, 04.09.2015.
Erik De Block, "Herstellingen laten op zich wachten. Molens draaien nog niet.", Het Laatste Nieuws, 30.03.2016.
Erik De Block, "Dreigt Briekenmolen omver te waaien?", Het Laatste Nieuws, 11.05.2016.
 "Kruisekemolen draaide niet tijdens Parkkermis", De Weekbode Menen, 16.06.2017.
DBEW, "Open Molendagen met rondleiding", Het Laatste Nieuws, 11.05.2018.
LVW, "Molens feeëriek verlicht", Krant van West-Vlaanderen, 11.12.2020.
EDB, "Stadsbestuur wil bistro 't Meulenhuys van de hand doen", Krant van West-Vlaanderen, 29.01.2021.