De Watermolen van Dormaal is een watermolen met bovenslagrad op de Dormaalbeek, aan de Grote Steenweg 72, op 40,03 meter boven de zeespiegel.

De Watermolen was reeds in de veertiende eeuw gekend als banmolen van de heren van Dormaal. Toen werd hun kasteel in leen gehouden door de familie van Bindervelt. Het leen van Dormaal omvatte het kasteel met aanhorigheden, een leenhof en een cijnshof. Vermoedelijk was de oude burcht reeds in 1686 tot een ruïne herleid. In 1765-1768 werd een nieuw classicistisch kasteel gebouwd door de toenmalige eigenares burggravin.

In 1572 werd een smoutmolen (of oliemolen) toegevoegd. In 1642 wordt een "weedemolen" vermeld die Lambert Loyaerts zou overgedragen hebben aan René Puppinx. Het toponiem "molenweide" verwijst mogelijk naar de (vroegere) functie van wedemolen.

Hendrick van Schoelant uit Dormael was er molenaar in 1775. Hij verhuurde op 13.12.1775 de nog bestaande Boekhoutmolen van Tielt (Tielt-Winge) voor een termijn van zes jaan aan zijn broer Petrus van Schoelandt, gehuwd met Maria Elisabeth Minten.

In de 19de eeuw werd de molen vernieuwd en tot bovenslagmolen omgebouwd. In 1856 inrichting van een stokerij (suikerbieten) met stoommachine (nu verdwenen). Watermolen, samen met molenaarswoning en molengebouw dat over de beek is gebouwd (verbindingsgedeelte over de beek van recentere datum, waarschijnlijk interbellum. De andere delen zijn in hoofdzaak 19de-eeuws rond oudere kern).

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: de Schrijnmakers-Keyphins Ernest Libert, te Dormaal
- 16.09.1837, begin vruchtgebruik: a) de Schrijnmakers Libert Frans (voor vruchtgebruik), te Dormaal en b) de Schrijnmakers Leon Jules Libert (voor naakte eigendom), te Leuven (notaris Hollanders)
- 14.01.1843, erfenis: a) de Schrijnmakers Ernestus Libertus Julianus, de weduwe (voor vruchtgebruik), te Dormaal en b) de Schrijnmakers Armandus Julianus Antoine (voor naakte eigendom), rentenier te Dormaal
- 05.04.1856, erfenis: a) de Schrijnmakers Ernestus Libertus Julianus, de weduwe (voor vruchtgebruik), te Dormaal en b) de Schrijnmakers Julius Armand Gaston (voor naakte eigendom),; rentenier te Dormaal (overlijden van Armandus de Schrijnmakers)
- 26.09.1860, deling: de Schrijnmakers de Dormaal-Massart Julianus Amandus Gaston, zonder beroep te Luik (notaris Coenen)
- 14.03.1903, erfenis: de weduwe en kinderen (overlijden van Julianus de Schrijnmaekers)
- 27.05.1921, verkoop: de Schrijnmakers de Dormaal Maurice Charles Gaston Henri, eigenaar te Brussel (notaris Morren)
- 07.09.1926, verkoop: a) Corthouts-Van Rijckel Alfons Louis (voor 1/2), handelaar te Dormaal en b) Corthouts-Maleux Louis Sebastien (voor 1/2), molenaar te Dormaal (notaris Sneyers)
- 16.09.1927, verkoop: a) Corthouts-Verlaine Gaston Albert (voor 1/2) handelaar te Dormaal en b) Corthouts-Maleux Louis Sebastien (voor 1/2°, molenaar te Dormaal (notaris Sneyers)
- 03.07.1934, afstand: Corthouts-Maleux Louis Sebastien (1901-1974), molenaar te Dormaal (notaris Vreven)
- 22.06.1974, erfenis: de weduwe en kinderen (overlijden van Louis Corthouts)

De laatste molenaars waren de echtgenoten Ludovicus Corthouts (1901-1974) en Leopoldine Maleux (°1906).

Het metalen bovenslagrad onder het molengebuw heeft een diameter van 3,20 meter en is thans sterk verweerd. Het moleninterieur (met twee steenkoppels en een buil) is nog aanwezig.
Het molengebouw werd op 18 juli 1996 beschermd als monument en samen met de omgeving als dorpsgezicht.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Bouwkundige en technsiche beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed)

Het huidige U-vormige complex, met kasteel en watermolen grenst aan de Molenbeek. In het noordoostelijk georiënteerd woongedeelte, twee bouwfasen herkenbaar: een dubbelhuis uit het 3e kwart (1765-68?) en een breedhuis uit het laatste kwart van de 18e eeuw, beide in baksteen met kwartsieten plint en pannen zadeldak. Het dubbelhuis telt twee bouwlagen van vijf traveeën, verticaal geritmeerd door pilasters met Franse voegen. Risalietvormige middentravee bekroond met een driehoekig fronton met wapenschild. Getoogde wit natuurstenen vensteromlijstingen met trapeziumvormige sluitsteen, met sporen van luiken op het gelijkvloers. Inkomdeur met fraai waaiervormig bovenlicht en balkonvenster gevat in een doorlopende omlijsting, onderbroken door een geprofileerde druiplijst. Dakvlak verlevendigd door twee originele en symmetrisch aangebrachte dakkapellen. In tegenstelling tot de voorgevel is de achtergevel symmetrisch en veel soberder uitgewerkt.

Dakspant typisch 19de-eeuws met ontdubbelde houten trekbalken en bout- en moerverbindingen met vierkante moeren. Opmerkelijke toegangspoort met natuurstenen omlijsting in achtergevel.

Alhoewel de voorgevel met zijn vlakke, rechthoekige vensteromlijstingen met sluitsteen een uitbreiding uit het laatste kwart van de 18e eeuw suggereert is deze vleugel met mank zadeldak vermoedelijk even oud als de linker woonhelft. De aanwezigheid van drie poortopeningen met natuurstenen stijlen en een bakstenen rondboog (waarvan twee momenteel dichtgemetseld) schijnt te verwijzen naar een vroeger koetshuis, dat nadien werd omgebouwd tot woonvleugel.

Haaks op dit woongedeelte en onderling verbonden door een merkwaardig, afgerond volume, bevindt zich een nog grotendeels bepleisterde dwarsschuur (noordwesten), in het dakvlak bij middel van donkere pannen 1728 (9?) gedateerd. Het binnenhof wordt langs de zuidwestzijde afgesloten door een momenteel vrijwel blinde éénlaagse langsvleugel met twee hoekpaviljoenen, vermoedelijk daterend uit de 19e eeuw.

Deze vleugel met eveneens duidelijke sporen van bepleistering is langs de binnenkoer opengewerkt met een rechthoekige deur met regelmatige negblokomlijsting. Dichtgemetselde bakstenen rondboogopeningen verwijzen naar de vroegere functie als wagenhuis. Slechts beperkt interieurbezoek mogelijk. De directe omgeving van het kasteel bestaat nog steeds grotendeels uit weiland, terwijl de voorzijde wordt ingenomen door een grasveld met bomen en struiken.

De bovenslagmolen bestaat uit een ijzeren, met klinknagels geassembleerd bovenslagrad (ongeveer een diameter 3,20 m) met lagering op houten "staketsel"; houten as; ijzeren maalgoot: voorzien van sluisdeur die vanuit maalruimte bediend wordt; sluiswerk in beton mij ijzeren lossluis met eenvoudige manuele bediening. De maalinrichting op het gelijkvloers is samengesteld uit een gietijzeren raderwerk verbonden aan 3 x 2 gekoppelde zuilen die meteen de zware maalvloer onderstutten; op de gietijzeren geprofileerde dwarsverbindingen draaien de onderijzers in regelbare taatspotten; 2 lantaarnwielen; houten, vierkante meelgoten met zakkenhouders; betonnen vloer.

Op de eerste zolder bevinden zich 2 koppels maalstenen (1 koppel kunststenen, 1 koppel natuurstenen) met houten uitrusting (onder andere steenkisten op ronde ringen); 1 houten galg; (houten) builmolen bevoorraad vanop zolder 2; ijzeren haverpletter; naaimachine voor het naaien van zakken "Singer" (met trapper); onderste gedeelte van houten jakobsladder.

Op de tweede zolder bevinden zich een houten graankuismachine; ophaalwerk met elektrische motor en ingebouwde reductiesysteem; oude houten luiwerk; buitenluiwerk met elektrische aandrijving.

Rijksarchief Leuven, Notariaatsarchieven, notaris Jean Baptist Desterdiu sr., 1775 # 67 van 13-12-1775) (opgezocht door Herman Swinnen)
.. den eersaemen Hendericus van Schoelant, inwoonder van Dormael ende molder aldaer, welcken voors comparant heeft verclaert te verhueren .. voor enen tijdt ende termeijn van ses malcanderen volgende jaeren ... aen ende ten behoeve van Petrus van Schoelant zijnen broeder in hauwelijck met Maria Elisabeth Minten ... in hure aenveirdende sijns eerste comparans watermolen alhier onder thielt gestaen ende gelegen  ...

Nota over het kasteel

Tijdens de 14e eeuw werd het kasteel in leen gehouden door de familie van Bindervelt. Het leen van Dormaal omvatte het kasteel met aanhorigheden, een leenhof en een cijnshof.
Vermoedelijk was de oude burcht reeds in 1686 tot een ruïne herleid. In 1765-1768 werd een nieuw classicistisch kasteel gebouwd door de toenmalige eigenares burggravin.
Het huidige U-vormige complex, met kasteel en watermolen grenst aan de Molenbeek. In het noordoost georiënteerde woongedeelte zijn twee bouwfasen herkenbaar: een dubbelhuis uit het 3e kwart (1765-68?) en een breedhuis uit het laatste kwart van de 18e eeuw, beide in baksteen met kwartsieten plint en pannen zadeldak. Het dubbelhuis telt twee bouwlagen van vijf traveeën, vertikaal geritmeerd door pilasters met Franse voegen. Risalietvormige middentravee bekroond met een driehoekig fronton met wapenschild. Getoogde wit natuurstenen vensteromlijstingen met trapeziumvormige sluitsteen, met sporen van luiken op het gelijkvloers. Inkomdeur met fraai waaiervormig bovenlicht en balkonvenster gevat in een doorlopende omlijsting, onderbroken door een geprofileerde druiplijst. Dakvlak verlevendigd door twee originele en symmetrisch aangebrachte dakkapellen. In tegenstelling tot de voorgevel is de achtergevel symmetrisch en veel soberder uitgewerkt.
Alhoewel de voorgevel met zijn vlakke, rechthoekige vensteromlijstingen met sluitsteen een uitbreiding uit het laatste kwart van de 18e eeuw suggereert is deze vleugel met mank zadeldak vermoedelijk even oud als de linker woonhelft. De aanwezigheid van drie poortopeningen met natuurstenen stijlen en een bakstenen rondboog (waarvan twee momenteel dichtgemetseld) schijnt te verwijzen naar een vroeger koetshuis, dat nadien werd omgebouwd tot woonvleugel.

Haaks op dit woongedeelte en onderling verbonden door een merkwaardig, afgerond volume, bevindt zich een nog grotendeels bepleisterde dwarsschuur (NW), in het dakvlak bij middel van donkere pannen 1728 (9?) gedateerd. Het binnenhof wordt langs de zuidwestzijde afgesloten door een momenteel vrijwel blinde éénlaagse langsvleugel met twee hoekpaviljoenen, vermoedelijk daterend uit de 19e eeuw.
Deze vleugel met eveneens duidelijke sporen van bepleistering is langs de binnenkoer opengewerkt met een rechthoekige deur met regelmatige negblokomlijsting. Dichtgemetselde bakstenen rondboogopeningen verwijzen naar de vroegere functie als wagenhuis. Slechts beperkt interieurbezoek mogelijk. De directe omgeving van het kasteel bestaat nog steeds grotendeels uit weiland, terwijl de voorzijde wordt ingenomen door een grasveld met bomen en struiken.

Literatuur

Archieven
Rijksarchief Leuven, Notariaatsarchieven, notaris Jean Baptist Desterdiu sr., 1775 # 67 van 13-12-1775) (opgezocht door Herman Swinnen)
Afdeling Onroerend Erfgoed, Beschermingsdossier DB002003

Werken
M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961;
Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. deel 4, p. 29: arrondissement Leuven (A-L)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1993;
A. Wauters, "Toponymie de la Hesbaye liégeoise, Canton de Léau", Wetteren, 1930 e.v., p. 81;
Jules Herbillon & A. Joris, "Les moulins à guède en Hesbaye au Moyen Age", in: Revue belge de Philologie et d'Histoire, t. 42, 1964, p. 495-515, 1 kaart (p. 505).
P. Kempeneers, "Zoutleeuw. Een toponymisch-geschiedkundige studie", Leuven, Instituut voor Naamkunde, Nomina geographica flandrica, Monografie XIX, 2003, 308 blz.
L.F. Genicot, S. Van Aerschot, A. de Crombrugghe, H. Sansen & J. Vanhove, "Inventaris van het cultuurbezit in Vlaanderen, Architectuur, Provincie Brabant, Arrondissement Leuven", Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 1, Luik, 1971.

Mailberichten
Ton Slings, 06.12.2012.
Herman Swinnen, 08.05.2017 (melding van het archiefstuk van 13.12.1775)