De Heimolen was een houten graanwindmolen in de op de Schootheide, aan de westzijde van de Bornemstraat, op een nu onbebouwd perceel (kadasterperceel B13).

Hij  werd opgericht voor 1623 door baron Pedro I Coloma, ter vervanging van de in 1583 vernielde Heymolen van Bornem nabij de Zavelberg (Sint-Amandsesteenweg). Men noemde deze nieuwe molen nabij Mariekerke in het leenboek van baron Alexander Coloma uit 1623 dan ook "Le neuf moulin proche de Mariekercke".

Deze "Moulin a vent sur la Schoetheyde" (Schootheide) met een huis eraan palend werd in 1626 voor 6 jaar verpacht aan Joos Drossaert aan 474 gulden per jaar tot 1632. Maar Drossaert moest onvoorzien stoppen en de molenaar van de Koutermolen van Bornem, Merck Vinck, heeft dan de Heymolen op de Schootheide voor het laatste jaar gehuurd.

Vervolgens heeft de volgende molenaar van de Koutermolen in Bornem, Joachim van Doorsele, in 1633 ook deze windmolen op de Schootheide voor dezelfde prijs gepacht voor 5 jaar tot 1638. Hij liet in 1638 zijn pacht over aan Gilles vanden Eynde. Deze heeft de Heymolen op de Schootheide dan voor zes jaar gepacht, waarvan het eerste uitging in 1639 aan 500 gulden per jaar, op voorwaarde dt hij eer een stuk heide bijkreeg en dat de baron van Bornem naast de windmolen een rosmolen zou bouwen.

Het lijkt erop dat in 1637 Pedro II Coloma een groot deel van Schootheide en Schootmeiren in de nabijheid van de molen heeft laten ontginnen tot landbouwgrond. In 1637 heeft Jan van Immen een perceel heide of moer van 3 dagwant 6 roeden in bezit genomen "gelegen opden houck vande straeten d'een gaende naer de Schoothoeve ende d'ander naer den molen". Jan Blommaert nam een perceel moer van 6 dagwant "paelende suyt de meeren van de Schoothoeve, noort de straete gaende naer den molen" in bezit.

Tot aan het einde van het Ancien Regime bleef de molen in het bezit van de opeenvolgende heren van Bornem.

We zien hem aangeduid op de Ferrariskaart (ca. 1775) met het bruin symbool van een standaardmolen, op de Atlas der Buurtwegen (ca. 1842), op de topografische kaart van Vandermaelen (1854) als "Hey Molen" en op de kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1860) als "Hey molen".

Op 25 februari 1798 werd de Heymolen op de Schootheide te Mariekerke door Barnabas Raparlier, rentmeester van graaf Ghislain Marie de Marnix en burgemeester van Bornem, verpacht aan Judocus Leemans, de eerste echtgenote van Joanna Maria Vergaelen. (1907). Zij was tevens ook de zus van Willem Vergaelen, die van 1777 tot 1797 molenaar was van de Koutermolen te Bornem en dan verhuisde naar de Stenen Molen te Bornem. (1908). 

De familie Vergaelen was een oude en wijdverbreide molenaarsfamilie. We vinden ze zo wat overal in Klein-Brabant terug: Mariekerke, Bornem, Ruisbroek, Heffen, Humbeek en andere. Bij het overlijden  van Judocus dat jaar, hertrouwde deze weduwe Leemans-Vergaelen met Jan Baptiste Steen. (1909). Op 18 december 1798 verpachtte Barnabas Raparlier dan ook de graanwindmolen, huis en zaailanden voor 3 jaar aan 150 gl. courant per jaar aan Jan Baptiste Steen, inwoner van Bornem. (1910). 

Volgens de volkstelling van Bornem uit 1799 werd de “Heijdemolen bewoond door molenaar Jan Baptiste Steen, die toen 30 jaar was en er sinds 1798 woonde. Hij werd in zijn taken bijgestaan door zijn 33-jarige vrouw Joanna Maria Vergaelen, geboren in 1766. Zij hadden samen één kindje onder de 12 jaar. Haar oudere zuster Theresia Vergaelen (°1764) woonde eveneens bij hen in. Daarnaast woonde op de Heijdemolen nog hun 28-jarige knecht Egidius De Doncker, die er samen met zijn baas in 1798 was aangekomen. Er was ook nog een dienstbode, Catharina Van Vreyen, die er ook sinds 1798 woonde. (1911). 

Jean Baptist Steen werd later in 1827 opgevolgd door zijn stiefzoon Jacobus Leemans als molenaar te Mariekerke. (1912). 

De Heymolen van de Marnix  Emigré  werd verbeurd  verklaard en op 13 april 1799 (24 Germinal, jaar VII) als nationaal goed openbaar te koop gesteld. (1913). 

Volgens het proces-verbaal nr. 14 “de première Enchère et d’adjudication définitive” - Canton en gemeente Bornem, bevatte de  verkoop het volgende (in vertaling): “Een graanwindmolen en een andere graanmolen, gedreven door een paard (= rosmolen) - gelegen te Bornem. Daarbij waren een woning, schuur, paardestal, hof en landbouwgrond, ongeveer zeven dagwand begrepen, en met nadere omschrijving:1. Een woonhuis met hof, grenzende Oost- Jacob vander Heyde; Zuid- J. Vergauwen; West- Josse Collier en Noord- de weduwe Frans Collier.2. Een partij landbouwgrond, groot ongeveer zeven dagwand, grenzende Oost- de hoeve van Seghers; Zuid- Tobias van Kerckhoven; West- de straat, en Noord- Philip Verdickt.Dit alles was in gebruik bij huurcontract (thans vervallen), mits 150 Fr. en op een door expert geschat inkomen van 1.000 Fr. en een kapitaalwaarde van 40.000 Fr.” 

Er werd hierover bemerkt door Hermans, commissaris van het Uitvoerend Comité (Directoire excécutif ) van het kanton Bornem, dat deze  Bail  of huurovereenkomst was opgeheven en vervallen, aangezien deze nog opgemaakt was geworden door de Marnix Émigré . Het is deze commissaris Hermans die tijdens de Boerenkrijg te Bornem een opportunistische rol heeft gespeeld. Het proces-verbaal vermeldt nog een hele reeks verkoopsvoorwaarden. De veiling gebeurde bij  “berrende keerse”, wat toendertijd gebruikelijk was. Bij het uitgaan van de tweede kaars werd er een bod gedaan door burger Philip Moens. Bij de derde en laatste ontstoken kaars werden de molen en de andere goederen, zonder dat er nog een andere bieding werd gedaan, toegewezen aan Philip Moens, woonachtig te Bornem. Deze verklaarde echter deze goederen te verwerven voor Jean Baptiste Van de Walle, gehuisvest te Antwerpen, die als laatste en enige bieder de goederen verwierf voor de som van 100.000 Fr. Het proces-verbaal werd ondertekend door A. de Brouy, Chomel, T, 7, Poncey, “administrateurs”, D’Olieslager, sécretaire-adjoint, Philip Moens, en J.B. van de Walle. De registratie van deze verkoop gebeurde echter pas te Antwerpen op 17 september 1802 (30 Fructidor, jaar X). (1914). 

Op 18 april 1799 (29 Germinal, Jaar VII) werd het molenhuis met de Heymolen en rosmolen door de Centrale Administratie van het Departement Twee Neten als nationaal goed voordkoomende van den uytwyckeling  Marnix toegewezen aan burger Philip Moens. Op zijn beurt had burger Moens dus deze goederen door commandbenoeming toegewezen aan burger Jean Baptiste Van de Walle, inwoner van Antwerpen. (1915). 

Eind 1799 was generaal Napoleon Bonaparte te Parijs aan de macht gekomen als Eerste Consul en kwam een einde aan de excessen van de Revolutie. Talrijke uitwijkelingen zagen hun kans schoon om uit hun ballingschap terug te keren, waaronder de grafelijke familie de Marnix. Dadelijk heeft ze getracht het erfelijk domein van Bornem te recupereren met behulp van stromannen en tussenpersonen. (1916). 

In een akte verleden voor notaris Pierre Joseph de Keijser te Mechelen residerende op 17 juli 1802 (28 Messidor,  jaar X), wordt vermeld, dat voor deze notaris burger Jean Baptiste Van de Walle, wethouder te Brussel, is verschenen om volmacht te stellen voor burger Martin Jacobs van Antwerpen. Deze moest in zijn naam zekere windmolen te Bornem verkopen, welke molen hem op 18 april 1799 (29 Germinal, jaar VII) toegewezen werd. Op de kaft van het document staat vermeld: “Certain maison avec deux moulins et 700 verges de terre labourables. - Procuration et  papiers relatives au moulin de Pauwels”. (1917). 

Op 22 september 1802 verkocht Martin Jacobs uit Antwerpen, gevolmachtigd voor eigenaar Jean Baptiste Van de Walle, wethouder te Brussel, een huis met twee molens gelegen te Bornem, palende ten oosten Jacobus  vander Heyden, ten zuiden Pierre Vergauwen, ten westen Josse Collier en ten noorden de weduwe van Frans Collier, en daarnaast ook nog 2 ha 30 a en 183 ca land, palende ten oosten  “citoyenne” Seghers, ten zuiden Tobias van Kerckhoven, ten westen de straat en ten noorden Philip Verdickt. Jean Baptiste Van de Walle liet dus in zijn naam Martin Jacobs, volgens akte bij notaris Joseph Blockx  verleden, de Heymolen verkopen voor de som van 2.500 florijnen zilver courant Brabants geld ofwel 4.535 Fr. 13 ct. aan burger Philippus Pauwels en zijn echtgenote Petronella  van Damme, wonende te Mariekerke. Deze verkoopakte werd geregistreerd te Antwerpen op 30 september 1802. Zij werd overgeschreven door Baratte op 15 oktober 1802. (1918). 

Op 9 oktober 1802 verpachtte Philippus Pauwels “sekeren coorengraenwintmolen gesitueert onder de commune van Bornhem op den soo genaemden Heykant” . Daarnaast  verhuurde hij ook het ernaast gelegen huis met schuur, stallen, moestuin en boomgaard ter groote van 19 aren gelegen op den Heykant en ook nog 2 hectaren 46 aren land daarmee gelegen in de wijk de Witte Passen. Pauwels wilde wel nog “de tronckboomen ende reynotten staende aen dese verhuerde landen” voor zich uitdoen. Op het erf stond ook nog “eenen rosmolen den welke den verhuerder  geintentionneert is te deplaceren ende binnen Marikerke t’zijnen woonhuijse te stellen, den welken den huerder sal mogen gebruyken ten allen teijde gebrek van windt zijnde, maer sal den huerder gehouden zijn de steenen te scherpen indien sulckx noodigh is” . De molen, het huis en het bijhorende land werden voor 840 francs 46 centimes voor 6 jaar verpacht aan Jacobus van Roy, molenaar en inwoner  van Steenhuffel. (1919). 

Op 28 oktober 1802 zegde Philippus Pauwels echter plots het huurcontract van de molen op. (1920).

We zien dezelfde eigenaar Philippus Pauwels op 22 november 1802 de Heymolen verkopen aan Jan Baptiste Steen voor de prijs  van 2.100 florijnen zilver courant van Brabant ofwel 5.260 Fr. 76 ct. Het ging om de verkoop van een graanmolen met huis, schuur, paardenstal, rosmolen, bakoven en een ros-boekweitpelmolen met het erf waarop al die gebouwen staan en de aan- en afhankelijkheden. Er was ook nog een aanpalend terrein van 24 aren of 80 roeden, dat in de  volksmond “de Schommelinghe” werd genoemd. Deze akte werd ondertekend door de verkopers Philippus Pauwels en zijn echtgenote Petronella van Damme, de kopers Jan Baptiste Steen en zijn echtgenote Joanna Maria Vergaelen, getuigen Jean Baptiste de Boeck, landbouwer te Sint-Amands en Pierre Vertonghen, handelaar te Sint-Amands, en Antoine Vertonghen, notaris te Sint-Amands. (1921).

Op 20 december 1802 volgde dan de overdracht van de molen. (1922)

Deze opzegging van het pachtcontract kreeg nog een staartje, want op 1 januari 1803 (11 Nivôse Jaar XI) zien we in een akte voor notaris Henri van Cantelbeeck te Puurs dat Jacobus van Roy, molenaar gedomicilieerd te Steenhuffel, voor de Rechtbank van Eerste Aanleg van Mechelen verscheen om een proces aan te spannen tegen Philippus Pauwels, om hem in het genot te stellen “d’un moulin à vent vulgairement nommé Le Heyemolen situé sur Bornhem”. (1923)

Op 20 januari 1807 werd het testament opgetekend van eresia Vergaelen, zonder beroep, dochter van Jean Victor Vergaelen en Maria van Assche, oud 40 jaar en  verblijvende te Bornem op de wijk "den Eykant" ten huize van molenaar Jan Baptiste Steen, echtgenoot van Joanna Maria Vergaelen, haar zuster. eresia was ziek maar volledig bij haar verstand en maakte daarom in het vooruitzicht  van haar dood haar testament op in bijzijn van notaris Anthoine Vertonghen van Sint-Amands. Zij wenste een lijkdienst van tweede klas, kort na haar overlijden in de hoofdkerk van haar verblijfplaats "met deyling van broodt aen den armen volgens gewoonte". Ze benoemde tot haar erfgenamen de drie kinderen van Joanna Maria Vergaelen, alsook het kind verwekt uit haar eerste huwelijk en de nog te verwekken kinderen. Het testament werd ondertekend door vier getuigen: Dominique De Backer, bakker van beroep; Jan van der Gracht, meester-kleermaker, beiden uit de Kerkstraat te Sint-Amands; Jean-Benoit van Boom, bakker in de Botermelkstraat te Sint-Amands en Jan Van Sannen, arbeider wonende in de Damstraat te Sint-Amands. eresia Vergaelen stierf uiteindelijk pas op 29 december 1810. (1924)

Op 26 maart 1811 zien we eigenaar Jan Baptiste Steen de twee molens, zijnde de wind- en de rosmolen van de Heymolen  verpachten aan Ferdinand De Doncker. (1925)

 Op 6 december 1816 verkochten Isabella De Coster, landbouwster te Baasrode en weduwe van Jacobus Vergaelen, en haar meerderjarige zoon Joannes Vergaelen een zesdedeel land, in onverdeeldheid gelegen nabij de Heymolen, aan Jan Baptiste Steen, molenaar te Bornem. Voogd voor haar minderjarige kinderen was Jan Baptiste Vergaelen, molenaar te Humbeek. Haar kinderen hadden dit perceel grond geërfd van wijlen hun oom Mattheus Vergaelen. (1926).

Volgens de kadastrale legger van 1818 was Jan Baptiste Steen uit Bornem nog steeds eigenaar van perceelnr. B13 (860 m²), zijnde de Heymolen. De molenaarswoning stond op perceelnr. B22 (485 m²) en was in 1818 eveneens eigendom van Jan Baptiste Steen. (1927)

Op 27 december 1821 werd molenaar Ferdinand De Doncker (43 j.) voorgesteld  voor de plaats van schepen te Mariekerke. (1928)

Op 13 februari 1827 verkocht Jan Baptiste Steen, maalder te Bornem, aan zijn stiefzoon Jacobus Leemans, de zoon  van Joanna Maria Vergaelen met haar eerste man Judocus Leemans, voor notaris Vertongen een huis, schuur, stal, graanwindmolen en rosmolen, met erf en land te Mariekerke. (1929)

In 1834 was Jacobus Leemans, gehuwd met M. E. van Doorslaer, volgens de kadastrale legger nog steeds eigenaar-molenaar van de Heymolen (B13) en  van het molenaarshuis (B22) te Mariekerke. (1930)

Ph. VanVan der Maelen vermeldt in 1834 naast de graanwindmolen ook een ros-boekweitpelmolen, die we reeds in 1802 terugvonden bij de Heymolen. (1931)

 Sinds 1827 zou de Heymolen van Mariekerke onafgebroken in het bezit van de familie Leemans blijven.

Filip HOOGHE

De Heymolen linksboven op de Schootheide met aan de overkant van de Schootheide de Schoothoeve, 1771-1778. (BRUSSEL. Koninklijke Bibliotheek van België, Ferrariskaart, 74: [Willebroeck] [Online] URL: http://mara.kbr.be/kbrImage/ferraris/1616661.imgf (23 juli 2009)). 

Kopie van het proces-verbaal van de openbare verkoop van de Heymolen door het Franse Bestuur. De molen was eigendom van “de Marnix Émigré”, zijnde graaf Charles de Marnix. (BORNEM. Archief van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant. Molendocumentatie en manuscript van Jos De Keersmaecker (1912-1999), kopie akte; MARIEKERKE. Privé-archief  familie Leemans) 

De Heymolen van Mariekerke afgebeeld op de kadasterkaart opgemaakt door landmeter F. Le Brun op 15 oktober 1807. (BORNEM. Kasteelarchief, Kaarten en plannen - Foto Walter Verstraeten, 2009) 

De Heymolen linksboven op de Schootheide met aan de overkant van de Schootheide de Schoothoeve, 1771-1778. (BRUSSEL. Koninklijke Bibliotheek van België, Ferrariskaart, 74: [Willebroeck] [Online] URL: http://mara.kbr.be/kbrImage/ferraris/1616661.imgf (23 juli 2009). 

Kopie van het proces-verbaal van de openbare verkoop van de Heymolen door het Franse Bestuur. De molen was eigendom van “de Marnix Émigré”, zijnde graaf Charles de Marnix. (BORNEM. Archief van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant. Molendocumentatie en manuscript van Jos De Keersmaecker (1912-1999), kopie akte; Mariekerke. Privé-archief  familie Leemans) 

De Heymolen van Mariekerke afgebeeld op de kadasterkaart opgemaakt door landmeter F. Le Brun op 15 oktober 1807. (Bornem. Kasteelarchief, Kaarten en plannen - Foto Walter Verstraeten, 2009) 

De Heymolen van Mariekerke aan de Bornemstraat, naar een foto van kunstschilder Romain Steppe uit 1904. (Antwerpen. Privéarchief Luc Rochtus).

Archieven
Kadaster Antwerpen, Mutatieregisters Bornem/Mariekerke, schetsen 1871/3, 1911/4, 1918/2, 1919/5.

Werken
Filip Hooghe & Luc Rochtus, "De molens van Mariakerke", in: "Klein-Brabants Molenboek". Jaarboek van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant vzw, 44e jg., 2009, p. 105-134.

Filip Hooghe, “Charles-Ghislain-Marie graaf de Marnix 8e graaf van Bornem van 1780 tot 1832”, in: F. Hooghe, W. Verstraeten & L. Rochtus, “Het Kasteel van Bornem: 1000 jaar Europese geschiedenis. Deel 2: Van Pedro I Coloma tot de Graven de Marnix de Sainte Aldegonde”, Jaarboek van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant, XLVII). Puurs, 2012, p. 326-368.

J. Maerevoet, Met Lupo van de bron naar Bornem, Bornem, 1980, p. 42.
S. De Sadeleer, H. Kennes, G. Plomteux & R. Steyaert, "Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Mechelen, Kanton Puurs, Klein Brabant, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 13N3", Brussel - Turnhout, 1995.
"Klein-Brabants Molenboek". Jaarboek van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant vzw, 44e jg., 2009.
H. Holemans & P. Lemmens, Molens van Klein-Brabant, Mechelen en de Rupelstreek, Nieuwkerken-Waas, Ten Bos, 1987, p. 88-89;
H. Holemans, "Beschrijving van de wind-, water- en rosmolens in de provincie Antwerpen rond 1830. Lier-Merksplas", Ons Molenheem 1994, nr. 1, p. 13-16.H. Holemans, "Beschrijving van de wind-, water- en rosmolens in de provincie Antwerpen rond 1830. Lier-Merksplas", Ons Molenheem 1994, nr. 1, p. 13-16.
P. Lemmens, "Molenoverzicht uit het arrondissement Mechelen van 1830 tot heden", Borgerhout, 1963.
L. Maerevoet & L. Rochtus, "Mariekerke aan de Schelde in oude prenten (1875-1975)", Puurs, 1978.
L. Maerevoet & L. Rochtus, Mariekerke aan de  Schelde in prenten van het verleden naar het heden, deel 2", Puurs, 1981.
F. Maes, "De geschiedenis van Mariekerke. Deel I.", Mariekerke, 2006.
Mededeling Jasper Wielant, Amsterdam, 12.11.2013 (over de vernieling van de molen in oktober 1914).
Herman Holemans, "Wind- en watermolens van de provincie Antwerpen. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 2. Gemeenten H-O", Opwijk, Studiekring "Ons Molenheem", 2010.