De Watermolen van Essen was een korenwatermolen met onderslagrad op de kleine Aa aan de overgang van de Watermolenstraat en Over d'Aa.

Hij werd gebouwd voor 1159. Hij wordt dan immers vermeld bij de schenking van het grondgebied Essen en Kalmthout aan de norbertijnenabdij van Tongerlo. Paus Victor IV plaatste op 14 april 1164 in een bulle de goederen van de abdij van Tongerlo onder de bescheming van de Heilige Stoel. Hierin wordt vermeld: "... et Esscendem cum molendino...". Of de molen aanvankelijk door de kloosterlingen zelf werd uitgebaat is niet gekend. De eerste gekende pachter verschijnt pas in het begin van de 14de eeuw.

Wilhelmus Ysermans was pachter in 1565 en Nicolaas Jacob van Hlvarenbeek in 1582, zowel van de water- als van de windmolen van de abdij in Essen.

Meermaals werd deze molen met woonhuis opgeknapt of zelfs volledig herbouwd. Door de moerasachtige ondergrond was het nodig om het gebouw te verankeren op heipalen.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werden Essen en Kalmthout zodanig zwaar getroffen dat bijna de volledige bevolking was uitgemoord of gevlucht. Geen enkel gebouw bleef gespaard. Ook de Watermolen werd rond 1587 vernield. Tal van huizen en hoeven, waaronder de watermolen, werden nooit meer heropgebouwd.

Arbeiders van de gasmaatschappij stootten bij graafwerken in 1994 op twee eiken heipalen waarop het watermolengebouw was opgetrokken. Deze palen verkeerden nog in goede staat.
Met medewerking van het Karrenmuseum van Essen en het gemeentebestuur van Essen werden deze palen behandeld dat ze probleemloos bewaard kunnen worden. Sinds 2010 zijn ze opgehangen in het gemeentehuis van Essen. Ook de Watermolenstraat, Watermolenbeek en Watermolenbrug herinneren nog aan het bestaan van de Watermolen.

G. MEEUSEN & Dries KOOLS

Oude heipalen vinden plaatsje in gemeentehuis, in: Gazet van Antwerpen, 28.04.2010.
Het gemeentehuis heeft een nieuwe blikvanger. Twee heipalen verwijzen naar de oudste bewoning in Essen.
“In 1159, bij de schenking van het grondgebied Essen aan de norbertijnenabdij van Tongerlo, stond er al een watermolen langs de beek de Kleine Aa. Meermaals werd deze molen met woonhuis opgeknapt of zelfs volledig herbouwd. Door de moerasachtige ondergrond was het nodig om het gebouw te verankeren op heipalen”, vertelt voorzitter Jan Suykerbuyk van de heemkundige kring.
Arbeiders van de gasmaatschappij stootten bij graafwerken in 1994 op twee zulke eiken heipalen, die nog in goede staat verkeerden. "Met medewerking van het Karrenmuseum van Essen en het gemeentebestuur zijn deze palen nu zo behandeld dat ze probleemloos bewaard kunnen worden.”

Dries Kools, De sociaal-economische betekenis van de abdijhoeven en hun pachters in de heerlijkheid Essen-Kalmthout (17e-18e eeuw)". Gent, 2001 (Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het behalen van de graad van Licentiaat in de Geschiedenis, Academiejaar 2000-2001. Universiteit Gent).
G. Meeusen, De verdwenen Watermolen te Essen, in: De Spycker, XII, 1955, p. 85, 98.
G. Meeusen, In de Molenstraat te Essen: De Windmolen van de Abdij, in: De Spycker, XXII, 1966, p. 51.
R. De Groodt, De Molens van Calmpthout en Esschen, in: Oudheid en kunst, XX, 1929.
P.I. Goetschalckx, Geschiedenis der parochie Calmpthout, Esschen (Bijdragen tot de geschiedenis, bijzonderlijk van het aloude hertogdom Brabant, 1909, VIII, p. 170-208).
De Spycker, Orgaan van de Heemkundige Studiekring voor het grondgebied Essen-Kalmthout-Huibergen, jg. I, 1933 sq,; jg. I-X getiteld "Gedenkschriften betreffende de aloude heerlijkheid Esschen, Calmpthout, Huybergen"
A. Tireliren & G. Meeusen, Oude Hoeven, Huizen, Erven en Geslachten te Essen, De Spycker, jg. XII tot XVIII. 1955 tot 1961).
H. Holemans & P.J. Lemmens, Molens van de Voorkempen en van Groot-Antwerpen, Nieuwkerken, Ten Bos, 1983, p. 54.
Herman Holemans, "Provincie Antwerpen - Volledig overzicht van bestaande & verdwenen wind- water- & rosmolens", Kinrooi, Studiekring "Ons Molenheem", 1986, p. 28.
Herman Holemans, "Wind- en watermolens van de provincie Antwerpen. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 1. Gemeenten A-G", Opwijk, Studiekring "Ons Molenheem", 2009 (niet vermeld)
J. Verpaalen, De Bakkersmolen. Van graan tot brood, Brussel, 1982.

Persberichten
Oude heipalen vinden plaatsje in gemeentehuis, in: Gazet van Antwerpen, 28.04.2010.

Mailberichten
Stefaan Denewet, Essen, 25.03.2012.