De Westmolen of Grote Molen was een houten windmolen aan de westzijde van de Molenstraat, ter hoogte van het huidige huisnummer 18. Oorspronkelijk was de Oostmolen een typische Vlaamse tweezolder-staakmolen op teerlingen om graan te malen. In 1839 werd de oude staakmolen op een torenkot geplaatst door molenbouwer Karel Peel uit Gistel, met de bedoeling er ook een oliemolen in te richten. Daartoe werd de hele korenmolen enkele meter opgetild, de kruisplaten werden versterkt, terwijl de grond met een kleine meter werd uitgediept en van een konische muur werd voorzien. Tevens liet hij de staak doorboren om de olielagerij door het wiekenkruis te kunnen laten aandrijven.

De windmolen werd reeds vermeld in 1302. De benamingen Westmolen en Grote Molen staan tegenover de nog bestaande Oostmolen en Kleine Molen aan de overzijde van de stad. Aanvankelijk was de Westmolen een banmolen, gezien iedere tiende schep graan aan de Heer van Gistel moest worden afgestaan. De molen staat afgebeeld op de kaart van Jacob Van Deventer (ca. 1659-1573), op de Sanderusgravure (1641) en op de Ferrariskaart (1770-1778).

In de loop der tijden heeft deze molen het zwaar te verduren gehad. Hij werd een eerste maal platgebrand samen met de Onze Lieve Vrouw Hemelvaartkerk en het kasteel in 1488 door de bezettingstroepen van Maximiliaan van Oostenrijk. Een tweede maal vond hij zijn ondergang tijdens de godsdiensttroebelen op het einde van de 16e eeuw. In 1760 werd de molen herbouwd.

We zien de molen aangeduid op de Fricxkaart (1712), Ferrariskaart (ca. 1775) met het bruin symbool van een staakmolen, op de Atlas der Buurtwegen (ca. 1844) met een cirkel onder de benaming "Grooten Molen, Moulin" en op de kaart Vandermaelen (ca. 1850) met de naam "M(oul)in Serruys dit Groote Molen".

Rond 1865 heeft molenbouwer Peel uit Gistel een gietijzeren insteekaskop gestoken, geleverd door ijzergieterij Penn & Compagnie uit Dordrecht (Nederland).

Vanaf het midden van de 19de eeuw werd de molen uitgebaat door de landbouwers- en molenaarsfamilie Stael. Reeds in 1865 werd er ook stoomaandrijving. Een nieuwe stoommachien werd in 1909 geplaatst. Vanaf 1891 werd enkel nog graan gemalen.

In 1922 werd de molen verplaatst naar Handzame, waar hij op de plaats van de vernielde Abelemolen iets verkleind werd heropgebouwd.

Eigenaars na 1830:

- voor 1834, eigenaar: Caere Albert, molenaar te Gistel
- 10.06.1838, ruil: Serruys-Vanleirberghe Eugène, molenaar te Gistel
- 30.07.1850, verkoop: De Cock Isidore, eigenaar te Gistel (notaris Heyvaert)
- 10.03.1865, verkoop: a) Stael Henricus Josephus, landbouwer te Gistel, b) Stael Louis Charles, alndbouwer te Gistel, c) Stael Pierre Charles, landbouwer te Gistel, d) Stael Julia Sophia, e) Stael François en f) Stael Jean, landbouwer te Gistel (notaris Heyvaert - en ook een stoomaandrijving)
- 16.12.1919, verkoop: Stael-Lingier Franciscus, zonder beroep te Gistel (notaris Depuydt - graanwindmolen en stoommolen in slechte staat).
Stael Franciscus, °Eernegem 24.01.1845, +Gistel 03.11.1933, gehuwd met Jonckheere Rosalie
Stael Firmin, °12.09.1885, +12.08.1963, gehuwd met Lingier Emma.

Zie verder onder: Handzame, Abelemolen.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Archiefbronnen en landkaarten
- Fricxkaart (1712)
- Ferrariskaart (ca. 1775)
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1844)
- Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850)
- Topografische kaart van P.C. Popp (ca. 1855)

Werken
Herman Holemans, Westvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 2. Gemeenten D-G", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1994.
Omer Titeca, Enkele bladzijden uit de geschiedenis van de Kleine Molen of Oostmolen te Gistel, in: VVF Krantje Gistel, IX, 1986-1987, p. 28-36 en 47-58.
Gestella 1983, Bijdragen tot de geschiedenis, heraldiek en genealogie van Gistel, Torhout, 1983.
Herman Dekeyser, Gistel in oude prentkaarten, waarin enkele afbeeldingen van Moere en Zevekote, Zaltbommel, 1972.
M. Denduyver e.a., Gestella 1988: duizend jaar Gistel: bijdragen tot de geschiedenis, archeologie en genealogie van Gistel, Gistel, 1988.
C. Vanysacker, 1000 jaar Gistel, 15 jaar archeologisch onderzoek, Gistel, 1988.
Marc Vansevenant, Historiek van het Gistels molenpatrimonium, Gestella Krantje, 2007, nr. 2, p. 39 e.v.
John Verpaalen, "Gistels molen verhuisde naar Handzame", Levende Molens, dec. 1989 (met foto tijdens de opbouw); juli 1990.
Jacques Lorthiois, "Flandre Occidentale. Meuniers et moulins de West-Flandre", L'Intermédiaire des Généalogistes, n° 170, XXIX, 1974, 2, p. 116-126 (119).

Mailberichten
Geert Vanhercke, Bredene, 21.10.2019.