De Onledemolen was een houten korenwindmolen in het gehucht Onlede, aan de westzijde van de Onledestraat (nr. 8), op de hoek met de Engelshofstraat en de Klijtgatweg, op 2,5 kilometer ten oosten van de kerk van Gits. De molen stond op een hoogte, goed te winde enn had veel werk. De molenaar kon de bomen achter de Leie zien, 30 kilometer ver.

Net zoals bij de Plaatsmolen was de hoekstijl rechts heel doorkorven door de bijlen van de mensen, die hun graan nar de molen brachten.

Volgens het kadaster van 1829-1830 stond de molen in een weiland van 7 aren 80 centiaren en besloeg hij een oppervlakte van 36 aren.

We zien hem aangeduid op:
- Ferrariskaart (ca. 1775), met het bruin symbool van een staakmolen, met de benaming "den Onlede Molen"
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1844) als "Onlede molen Moulin"
- Topografische kaart van Vandermaelen (ca. 1850): "Onlede Molen"
- Kadastrale kaart van P.C. Pop (ca. 1860): "Onlede Molen"

Deze staakmolen werd voor 1569 gebouwd (vermelding als "vander hoolnede muelene"). Soms werd de molen ook vermeld als "Hoolne muelene". Varianten zijn "Hooghe meulentje" en een enkele maal "Oly-meulen" (alhoewel de molen nooit een oliemolen was). In de volksmond wordt vrij algemeen over "'t Ollemeulntje"gesproken voor de aanduiding van het gehucht Onledemolen.

Volgens de overlevering stond in de steenbalk de inscriptie "ANNO 1073". De laatste molenaar Hendrik Desopper herinnerde zich in de staak "1100 en oneffen" gelezen te hebben. Helaas kunnen deze overleveringen niet door geschreven bronnen gestaafd worden.

De Onledemolen lag op de heerlijkheid van Onlede, een heerlijkheid in Gits en Hooglede, maar de molen zelf bleek viel ook onder de heerlijkheid van Oost-Ieper-Ambacht, zoals blijkt uit diens Omloper van 1779. Het is een typisch voorbeeld van een feodaal aspect zoals die, ontstaan in de Middeleeuwen, naar het einde van het Anrien Regime (kort voor 1800) steeds complexer werd.

Eigenaar en molenaar rond 1750 was Jacob Mestdagh, gehuwd met Maria-Catharina Willaert. Hij werd voor 1779 opgevolgd door zijn zonen Frans en Hendrik Mestdagh. In de Omloper van Oost-Ieper-Ambacht van 1779 staat (begin 5, artikel 262): "Frans ende  Hinderijck Mestdagh oost daer aen den meulenwal vanden onledemeulen, oost ende noordt jeghens straeten, zuijt tnaervolgende, ende west tvoorgaende gr(oot) 0-0-63 R(oeden)"

Een dochter van Frans, Anna-Maria-Theresia Mestdagh, huwde op 7 september 1791 met Louis Bousson, die zijn schoonvader opvolgde als molenaar. Samen met diens broer Hendrik Mestdagh stond hij tot na 1808 op de molen. Louis Bousson was geboren te Zwevezele in 1766 (als zoon van Emmanuel en Maria-Theresia Gaillard) en was van 1813 tot aan zijn overlijden in 1825 burgemeester van Gits.

In 1844 ging de molen over op Clemens Mestdagh, zoon van hogergenoemde Hendrik en Maria-Francisca Deceuninck (Gits, 22 september 1780 - 3 juni 1862), die zijn aangetrouwde neef Louis Bousson voor de tijd van 22 jaar als burgemeester van Gits had opgevolgd.

Door erfopvolging bleef de molen in handen van de familie: in 1851 wederom aan burgemeester Clemens Mestdagh en de zussen Amelie en Julie Bousson (dochters van Louis), "mulders", in 1862 enkel aan beide zussen na het overlijden van Clemens, in 1867 enkel aan Amelie Bousson na het overlijden van haar zus Julie, in 1871 aan Louis Bousson en in 1875 aan zijn kinderen. In 1898 kwam de molen door verdeling aan de kinderen Debandt uit Veurne: Joanna, Maria, Amanda en Zoë (overleden in 1912).

De mooiste herinnering aan de familie Mestdagh-Bousson als eigenaars van de Onledemolen, is de zerksteen van Jacob Mestdagh en Maria-Catharina Willaert en hun nageslacht, met afbeelding van de Onledemolen, in de kerk van Gits naast het altaar van Sint-Blasius. Buiten Gits zijn slechts enkele gevallen van molens op grafstenen bekend, met name te Borsbeek en te Rijmenam.

De familie Mestdagh-Bousson bleef dus wel eigenaar, maar niet meer als molenaar. Als molenaars waren er opeenvolgend leden van de families Damman, Joye, Steen en Desopper.

Kort voor 1847 kwamen Amandus Damman (°Torhout 1809) en zijn vrouw Barbara Pollet (°Torhout 1819) op de molen. De oudste van hun vijf kinderen, Edmond, werd op 18 maart 1847 te Gits geboren. De Dammans vertrokken naar Staden op 30 oktober 1877.

Ze werden op 8 december 1877 op de molen opgevolgd door Clemens Joye, geboren te Beveren in 1846. Hij kwam dan van Beveren en was gehuwd met Juliana Provoost, geboren te Ardooie op 26 februari 1855. Hun twee zonen, Emiel (°21 mei 1879) en Emerik (°27 augustus 1880) werden in Gits geboren. Bij hen voegde zich op 17 juni 1881 muldersknecht Felix van Walleghem, geboren te Zwevezele in 1860.

Ze werden na 1877 opgevolgd door Pieter-Jozef Steen, geboren te Hooglede 5 augustus 1835 en er gehuwd op 17 juli 1872 met Julia Deceuninck (°Hooglede 27 september 1843), die met zijn vier zonen en drie dochters op het molenerf kwam wonen. Zijn naam stond gekerfd in de brasem onder de steenbalk en werd door Desopper weer gegrift bij de vervanging van die brasem. Pieter-Jozef Steen geraakte evenwel in ruzie met zijn eigenaars, de kinderen DFebandt uit Veurne, en ging op 4 oktober 1901 naar LIchtervelde waar hij landbouwer werd.

Daarna kwam de familie Desopper op de Onledemolen. Eerst was er Livinus Desopper, landbouwer-molenaar. Hij werd geboren te Varsenare op 20 augustus 1833, trouwde er op 22 september 1876 met Rosalia Verbeure (°Dudzele 25.02.1850 - +Gits 24.05.1931) en overleed te Gits op 30 september 1919.
Hun zoon Edmond Desopper, geboren in 1885, stond zijn vader al in 1902 bij op de Onledemolen en werd later eigenaar-molenaar van de nog bestaande Boerenmolen te Snellegem. Hij overleed in Snellegem op 10 februari 1976. De laatste windmolenaar van de Onledemolen was zijn broer Hendrik Desopper. Hij was geboren te Sint-Andries op 4 februari 1883; huwde met Pharaïlde Platteuw en overleed te Gits op 14 april 1959.

Op donderdag 23 augustus 1877 was er een blikseminslag op de molen, die toen gebruikt werd door Damman. Er was grote schade maar er brak geen brak uit. De molen was toen verzekerd door maatschappij Securitas uit Antwerpen.

Op zaterdagmiddag 28 mei 1892 brak brand uit in de bakkerij nabij de molen. Het vuur sloeg over naar andere huizen: zes huizen en een boerderij werden vernield. Men kon de molen redden: de molenzeilen hadden al vuur gevat, maar men wist ze snel af te rukken.

Nog voor de eerste wereldoorlog werd bij de molen een mechanische maalderij gebouwd. De Bestendige Deputatie van de provincie West-Vlaanderen gaf in 1911 de toestemming tot de plaatsing van een benzinemotor Doom-Mahieu van het type ‘Industriel’ geplaatst met een vermogen van 20 pk.

De Duitsers dynamiteerden de molen bij hun aftocht in oktober 1918, vijf minuten nadat het kasteel Mariasteen in de lucht vloog.

Hendrik Desopper maalde verder met de mechanische maalderij. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Raphaël (°Gits 1911) die de maalderij in 1971 stillegde. De stopzetting had mede te maken met de opkomst van de B.T.W.

Eigenaars:
- ca. 1750, eigenaar en molenaar: Mestdagh Jacob, gehuwd met Willaert Maria-Catharina
- voor 1779, eigenaars en molenaars: Mestdagh Hendrik en Mestdagh Frans (2 zonen van Jacob)
- voor 1794 - na 1808, molenaars:  Mestdagh Hendrik en Bousson Louis
- voor 1834: eigenaars: a) Mestdagh Hendrik, eigenaar te Gits en b) Mestdagh Frans, de erfgenamen, eigenaars te Gits.
- 1844, erfenis: Mestdagh Clement en consoorten, burgemeester te Gits
- 10.09.1851, verkoop: a) Mestdagh Clement, landbouwer te Gits, b) Bousson Amelie en c) Bousson Julie (notaris Deleghere)
- 03.06.1862, erfenis: a) Bousson Amelie, landbouwster te Gits en b) Bousson Julie, landbouwster te Gits (overlijden van Clement Mestdagh)
- 31.12.1867, erfenis: Bousson Amelie, eigenares te Gits (overlijden van Julie Bousson)
- 29.08.1871, erfenis: Bousson Louis, eigenaar te Hooglede (overlijden van Amelie Bousson)
- 03.10.1875, erfenis: de kinderen (overlijden van Louis Bousson)
- 18.02.1898, deling: a) Debandt Joanna, b) Debandt Maria, c) Debandt Amanda en d) Debandt Zoé, zonder beroep te Veurne
- 1912, erfenis: a) Debandt Joanna, b) Debandt Maria en c) Debandt Amanda (overlijden van Zoé Debandt)

Lieven DENEWET & A.T. VAN BIERVLIET

Gazette van Brugge en der provincie West-Vlaenderen, 25.08.1877, p. 3, kol. 1
23 augustus 1877. Blikseminslag op Onledemolen
De donder is donderdag laetstleden gevallen op den molen, gebruikt door Van Damme [lees: Damman] te Gits, en heeft hem grootelyks beschadigd, zonder brand te veroorzaken. Hy was verzekerd door de maatschappy “Securitas” van Antwerpen.

Gazette van Brugge en der provinice West-Vlaanderen, 30.05.1892, p.3, kol.2; 01.06.1892, p.3, kol.1.
28 mei 1892. Zes huizen en een hofstede afgebrand op Onledemolen - maar de molen gered

Men schrijft ons: Te Gits over statie is er zaterdag noene, brand uitgeborsten in de bakkerij bij het “Tolmolentje”. In eenen oogwenk stond het huis in laaiende vlamme, de brand zette over aan een ander huis, dan aan een derde, zoodat er spoedig vijf woningen door het vernielend element verslonden waren. Daarbij bleef het niet, een klein hofstedeken schoot ook in vier, door de overgewaaide sperken, verder nog een huis en eene schuur, zoodat er ten slotte zeven huizen en twee schuren afgebrand zijn, waarvan het eerste 800 meters verwijderd is van het laatste. De molenzeilen zijn ook beginnen te branden, maar men heeft ze afgerukt en den molen gered. GvB, 30.05.1892, p. 3, kol. 2.
---
(Nadere bijzonderheden.) Het is op den wijk “Onlede-Molen” van Gits dat de branden hebben plaats gehad, die wij in ons voorgaande nummer hebben vermeld.
Het vier is uitgeborsten in eene bakkerij zaterdag, rond den middag. Men heeft met groote moeite de molen kunnen behouden; zes huizen en een hofstede zijn vernield. In min dan een halve ure was alles ten gronde afgebrand, immers alles stond zeer droog; de huizen stonden op eene hoogte en het vier werd door den wind aangehitst; het water ontbrak om te blusschen. 39 menschen zijn tengevolge der ramp zonder dak.
Een man en eene vrouw, die alles wat zij bezaten, vernield en opgebrand zagen zijn zinneloos geworden en naar het St. Annagesticht bij Kortrijk gevoerd.

Emely Vanhaecke, "Dankzij Geert Cools en Liliane Coppé heeft Onledemolen weer een molen. 'Gekapt in een molensteen'", Krant van West-Vlaanderen, 25.09.2020.
Gits - Een gesprek met Geert Cools en Liliane Coppé laat zich moeilijk samenvatten. Hun liefde voor de natuur en het buitenleven vertaalt zich in verhalen over de pluk in de boomgaard en de wijngaard, het persen van druiven voor wijn, het werk in moestuin en serre, het houden van schapen en bijenkorven en het genot van een glas wijn in de tuin. Daarnaast hebben deze natuurmensen ook een liefde voor Gits en zijn geschiedenis. “En dan zijn er nog de kleinkinderen die graag langskomen”, lacht het koppel.
Geert Cools en Liliane Coppé bij de molensteen die binnenkort bij de ingang van de wijngaard komt. (foto EV)
We treffen Geert (61) en Liliane (61) in hun tuin in de Turkeyenstraat in Gits. Van de coronamaatregelen hebben ze al bij al weinig last gehad. “We hebben het alleszins niet gemist om op reis te gaan. We hebben hier thuis heel veel bezigheden en vervelen ons allerminst.”
“Het enige wat ik voor mezelf erg vond, is dat we als grootouders niet meer voor onze kleinkinderen mochten zorgen. Net op een moment dat onze kinderen de handen vol hadden en hun werk thuis moesten doen, kon ik als grootmoeder geen handje helpen, dat vond ik toch heel jammer”, vertelt Liliane.
Wijngaard
Twee jaar geleden ging Liliane met pensioen als directeur van de Vrije Basisschool in Gits. Toen voorspelde ze al dat ze weinig last zou hebben van het zwarte gat en die voorspelling blijkt uit te komen.
“In 2005 kochten we op Onledemolen een stuk grond. Je hebt er een prachtig vergezicht vanwaar je aan de ene kant uitkijkt op Roeselare. Aan de andere kant heb je zicht op de Ruidenberg en kun je de IJzertoren zien. Het was een ideale plek voor een wijngaard en in 2006 plantten we onze eerste druivenstokken. We kozen voor een aantal verschillende rassen die resistent zijn tegen witziekte.”
“De meeste soorten die we kochten, kwamen uit Zeeland omdat die onderstam bestand is tegen ons klimaat. Ook haalden we er enkele uit Duitsland omdat die onze zware grond hier kunnen hebben.”
“Elk jaar komen onze vrienden van de oud-Chiroleiding naar hier voor de druivenpluk met een barbecue achteraf. Dat is een moment waar we altijd naar uitkijken. De witte druiven kunnen we direct persen, de rode druiven moeten eerst een tijdje in tonnen blijven staan. Daarna maken we er wijn van.”
“Jaarlijks kunnen we ongeveer 600 liter wijn maken. Die houden we voor onszelf en voor familie en vrienden. We genieten graag van een goed glas wijn. Een etiket en de verkoop van onze wijn is te veel administratieve rompslomp, daar beginnen we niet meer aan”, klinkt het.
Een ander moment waar Liliane en Geert altijd naar uitkijken is de fruitpluk in de boomgaard even verderop. “Dat doen we elk jaar met onze kinderen en kleinkinderen. Van ons fruit laten we dan vruchtensap persen. Bijna alles wat we eten en drinken, maken we eigenlijk zelf”, lacht Geert. “Want we kweken ook tomaten, aardappelen en tal van andere groenten.” Daarnaast kun je bij hen in de Turkeyenstraat ook terecht voor verse honing. Geert heeft ook nog wat schapen lopen die enige zorg vereisen.
Molensteen
Bij de ingang van de wijngaard komt binnenkort een stuk molensteen die afkomstig is uit de oude olieslagerij in Lichtervelde.
“Ooit stonden in Gits negen molens. Die zijn op vandaag allemaal verdwenen. Alleen de Grijspeerdmolen is er nog. De Onledemolen stond niet ver van onze wijngaard, vandaar dat we een afbeelding ervan op deze molensteen hebben laten kappen. De molen verdween in 1918 toen de Duitsers hem dynamiteerden bij hun aftocht.”
“Daarnaast hebben we op de molensteen druiven laten kappen en het woord ‘Seeuw’. Het stuk grond van de wijngaard staat in het kadaster immers omschreven als ‘Seeuw’.” Geert haalt er een West-Vlaams woordenboek bij: “Seeuw verwijst naar seeuwen of zeeuwen, een bepaalde manier van spitten in de grond.”
Greta Bruwier uit Hooglede was de steenkapper van dienst. “Het was een heel werk om dit te kappen”, vertelt ze.
Om de windmolen uit te kappen, inspireerde Greta zich op een afbeelding van de Onledemolen in de kerk van Gits. Op de zerksteen van Jacob Mestdagh en Maria-Catharina Willaert links van het altaar staat een beeltenis van de Onledemolen. “Op die manier is er terug een molen op Onledemolen”, klinkt het tot besluit.

Archiefbronnen
Rijksarchief Brugge, "Verzameling Brugs Vrije - Sanders" (1450-1850)
Rijksarchief Brugge, "Omloper van Oost-Ieper-Ambacht" (1779).
Rijksarchief Brugge, Oud Gemeentearchief Gits, Varia notaboeken. Prijsboeken parochie Gits, 1777-1805.
Provinciaal Archief Brugge, 3de afdeling, A3-GB/1997-81-f.

Gedrukken bronnen
Ferrariskaart (ca. 1775)
Atlas der Buurtwegen (ca. 1844)
Topografische kaart van Vandermaelen (ca. 1850)
Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1860)
Gazette van Brugge en der provincie West-Vlaenderen, 25.08.1877, p. 3, kol. 1 (blikseminslag)
Gazette van Brugge en der provinice West-Vlaanderen, 30.05.1892, p. 3, kol. 2; 01.06.1892, p. 3, kol. 1(brand op Onledemolen)

Werken
Karel De Lou, "Toponymisch woordenboek van Westelijk Vlaanderen...", deel XI, kol. 797-798 (benaming Onledemolen, een eerste maal als "vander hoolnede muelene in 1569); dl. VI, kol. 353 ("Hooghe meulentje"); dl. VI, kol. 536 ("Hoolne muelene") en dl. XI, kol. 750 ("Oly-meulen").
Geert Hoornaert, Gabriël Verbeke & Lieven Denewet, "Een historische kijk op Beveren-Roeselare tot 1796", Roeselare, 2011, 311 p.
Lieven Denewet, "Hooglede en Gits in de krant, 1840-1910. Vvan een wonderdokter, valse nonnen en een landbouwer-uitvinder", Hooglede, 2009, 162 p. (Ledda Giddis. Bouwstoffen voor de geschiedenis van Hooglede en Gits, 1).
A.T. Van Biervliet, "De windmolens van Gits", in: Rollariensia, VII, 1975, p. 217-233 (228-230).
A.T. Van Biervliet, "De Windmolens van Gits", in: "De Gids voor Gits", Gits, Gemeenteuitgave, 1971, p. 27-30.
A.T. Van Biervliet, "Onlede, heerlijkheid te Gits en Beveren", in: "Album Joseph Delbaere", Rumbeke, 1968, p. 179-198.
Gaby Verbeke, "Het huis van Onlede, een heerlijkheid te Beveren en te Gits", in: Rollanriensia, VI, 1974, p. 83-94.
A.T. Van Biervliet, "Gits in oude prentkaarten, waarin afbeeldingen van Finance, Grijspeersmolen, Onledemolen en Stenenmolen", Zaltbommel, 1972
Lieven Denewet, "Windmolens in Hooglede-Gits, vroeger en nu", Hooglede, 1979.
Herman Holemans, "Westvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 2". Gemeenten D-G, Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1994, p. 57.
A.-T. Van Biervliet, "Gits door de eeuwen heen", Gits - Handzame, 1986, p. 47-51.
Rosa Vandenbulcke, "Staften en Baniet, Liefde en leven rond de Vierweg anno 1939" (toneel, Onledemolen), Gits, Vlaamse Cultuurvereniging, 2004.
Dirk Verhelst, "Vleugels boven Hooglede-Gits 1914-1918", Koekelare, 2008.
Westvlamse windmolens. "De Onledemolen te Gits", in: Curiosa. Blad van de interverzamelaarsclub Harelbeke-Kortrijk-Wervik-Zwevegem, 37ste jg., 1999, nr. 361, p. 27-28.
Jozef Maes, "Onbekende molenfoto's", in: De Belgische Molenaar, 22.10.1964.
A.R. Goussey, "Gits - Molenafbeelding op grafsteen", in: Bachten de Kupe, VI, 1964, p. 86-87 (met afbeelding)
A.T. van Biervliet, "Afbeelding van molen op grafsteen te Gits", in: Ons Heem, XXV, 1971, p. 70.

Persberichten
"Gouden muldersjubilieum in Snellegem", Het Volk, 08.10.1952.
"De Snellegemse "Boerenmolen", Burgerwelzijn, 11.02.1966.
"Onledemolen van Gits inspireerde ook al kunstenaar Alfons Blomme", Het Nieuwsblad, 23.07.1990.
Emely Vanhaecke, "Dankzij Geert Cools en Liliane Coppé heeft Onledemolen weer een molen. 'Gekapt in een molensteen'", Krant van West-Vlaanderen, 25.09.2020.