Langs het kanaal Brussel – Willebroek aan de huidige Werkhuizenkaai (thans gemeente Brussel) werd in 1766 een houten achtkante bovenkruier als oliemolen gebouwd.

De molen stond recht tegenover het kasteel van Laken, in de tijd dat het nog Schoonenberg heette, aan de oostzijde van de vaart maar nog ten westen de Zenne, ertussen dus, destijds grondgebied van Laken, op de zogenaamde Voorgemeente, die in 1897 werd overgelaten aan de gemeente Schaarbeek en thans op het grondgebied van de gemeente Brussel. De wijk Voorgemeente werd naderhand ingenomen door grote industrie- en handelscomplexen, o.m. de Groothandelsmarkt aan de Werkhuizenlaan.

We vinden de molen afgebeeld op de Ferrariskaart van ca. 1775: de twee rijen gebouwen zijn duidelijk zichtbaar tussen kanaal en Senne met de molen midden de tweede rij. Er is geen naam aangeduid[4]. Die molen is te zien op meerdere aquarellen die François Lefèbvre in de jaren 1786-1794 voor de gouverneurs-generaal van de Oostenrijkse Nederlanden, hertog Albert van Saksen -Teschen en zijn echtgenote aartshertogin Maria-Christina van Oostenrijk, de bouwers van het kasteel, schilderde.

In januari 1792 werd de molen als houtzaagmolen openbaar verkocht
Wordt door de notaris en procureur J.F. van Cools (wonende  te Brussel, Bisschopstraat) openbaar verkocht, op vier zitdagen (w.o. 26 januari en 28 februari), in de herberg den Ouden Hert onder de parochie van Laken O.-L.-Vr. in de kuip van de stad Brussel: een schone en welgelegen zaagwindmolen, staande in de parochie van Laken “nevens den dyk van de schipvaerd, nousch (= schuin) over het kasteel van Hunne Koninglyke Hoogheden”, met speelgoed en ommuurde hof, competerende aan de erfgenamen van wijlen sieur Andreas van Cotthem. Inlichtingen, met “caerte figurative”, bij de voornoemde notaris.

Een kadastrale kaart van 1811 laat midden in een gebouw een vierkant teken zien, waarmee de molen werd aangeduid.

Die molen schijnt echter de vroege industrialisatie van de "voorgemeente", waar nu de vroegmarkt ligt, niet overleefd te hebben. Op een kaart uit 1800 ziet men deze windmolen nog duidelijk afgebeeld. Vermoedelijk moest hij de plaats ruimen voor de fabriek van chemische producten van Capellemans die daar in 1824 kwam. De molen staat niet meer in de kadastrale doucmenten van Laken vanaf 1834 [5].  Een plattegrond van Laken uit 1850 toont geen teken meer.

De molen staat weergegeven op een prent, gegraveerd ter gelegenheid van een feest, op 2 augustus 1785[6], aangeboden aan de vijf schuttersgilden van de stad Brussel door prinses Marie-Christine en prins Albert Kasimir[7] in het park van Schonenberg[8] in Laken. De gravure laat een beeld zien van dit grootse gebeuren: een gaaischieting is aan de gang en heel veel volk, in hoefijzervorm opgesteld, staat op afstand toe te kijken; gewapende soldaten handhaven overal de orde; langs de Leibeek (een met het kanaal parallel lopend slootje of de Kleine-Senne genaamd) staan er tenten opgeslagen; blijkbaar komt er, zelfs in kostbare koetsen, nog veel volk toe langs de oever van het kanaal en trekt over de brugjes het domein binnen; ook zijn er enkele bewimpelde schepen aangemeerd. Aan de overkant van de vaart is er achter enkele gebouwen (een woning en werkhuizen) een houten achtkante stellingmolen te zien. Op de stelling ervan hebben enkele kijklustigen post gevat die het hele schouwspel van de overzijde van het kanaal niet willen missen.

Lieven DENEWET, Pierre MATTELAER & Paul HUYS

[1] Deze feesten waren in werkelijkheid begonnen op 25 juli en pasten in het kader van het jubileum van het “Sacrament van het Mirakel”.  Op 2 augustus waren de twee eersten die schoten de prins Clemens van Saksen, aartbisschop van Trier en zijn zus Marie, abdes van de abdij van Thorn. (A. WAUTERS. Histoire des environs de Bruxelles. Livre 6 A. p. 174)
[2] Prins Albert Kasimir (1738-1822), hertog van Saksen-Teschen, zoon van August III, keurvorst van Sacksen, koning van Polen was door zijn huwelijk met aartshertogin Marie-Christine, dochter van Marie-Theresia, stadhouder in de Nederlanden geworden in 1780 (tot 1792). Hij kwam op voor een matiging in de politiek van Jozef II, de toenmalige heerser. In 1792 werd hij door het Franse leger verslagen.
[3] Later door het koninklijk domein van Laken ingepalmd.
[4] Ferrariskaart (1771-1778), blad Brussel en Vilvoorde.
[5] Cosyn, Arthur. Laeken Ancien et Moderne.  Bruxelles, 1904. passim.
[6] Holemans Herman. Kadastergegevens: 1835-1980 Brabantse Wind- en Watermolens. Deel 1: arrondissement Brussel-Hoofdstad. Studiekring “Ons Molenheem”

Illustratie molen kanaal Willebroek
A. Cardon, "Feest in het park van Schoonenberg in Laken op 2 augustus 1785". Collectie Stedelijke Musea van Brussel (o.m. verschenen in Marcel Verhamme, Bruxelles jadis - la ville et les évènements historiques tels que les artistes les ont vu. Brussel, Bel-Mercurius, 1975, p. 175)
Cardon Antonius Alexander (Brussel 1739-Brussel 1822), schilder en etser. 

Alphonse Wauters, Histoire des Environs de Bruxelles, Livre VI, 1855, heruitgave 1972, p. 153
"En ce dernier endroit (la chaussée dite du Kalkhoven, ou digue orientale du canal) les bâtisses ont commencé en 1766, lorsqu'on y éleva, sur un terrain appartenant à la ville, un moulin à vent destiné à moudre l'huile."

Laken - Een zaagwindmolen te koop (Gazette van Gend, 16 en 23 januari 1792)
Wordt door de notaris en procureur J.F. van Cools (wonende  te Brussel, Bisschopstraat) openbaar verkocht, op vier zitdagen (w.o. 26 januari en 28 februari), in de herberg den Ouden Hert onder de parochie van Laken O.-L.-Vr. in de kuip van de stad Brussel: een schone en welgelegen zaagwindmolen, staande in de parochie van Laken “nevens den dyk van de schipvaerd, nousch (= schuin) over het kasteel van Hunne Koninglyke Hoogheden”, met speelgoed en ommuurde hof, competerende aan de erfgenamen van wijlen sieur Andreas van Cotthem. Inlichtingen, met “caerte figurative”, bij de voornoemde notaris.

Gazette van Gend, 16 en 23 januari 1792 (advertenties, verkoop als houtzaagmolen)
Mattelaer Pierre, "Vier afbeeldingen van Vlaamse achtkante bovenkruiers", Molenecho's, XXX, 2002, 4, p. 228-233.
Cosyn Arthur, "Laeken Ancien et Moderne", Bruxelles, 1904, passim.
Denewet Lieven, "Houten achtkantige bovenkruiers in Vlaanderen". Molenecho's, XXI, 1983, 3 (mei-juni), p. 117-140.
Holemans Herman, Kadastergegevens: 1835-1980 Brabantse Wind- en Watermolens. Deel 1: arrondissement Brussel-Hoofdstad. Studiekring “Ons Molenheem”.
Verhamme Marcel, Bruxelles jadis - la ville et les évènements historiques tels que les artistes les ont vu. Brussel, Bel-Mercurius, 1975, p. 175.
M.A. Duwaerts e.a., De molens in Brabant, Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961.
Paul Bauters & Marc Villeirs, Les moulins à eau et à vent de Woluwe-Saint-Lambert et de la région bruxelloise. Histoire et technologie / Water- en windmolens van Sint-Lambrechts-Woluwe en van het Brussels gewest. Geschiedenis en techniek, Woluwe-Saint-Lambert/Sint-Lambrechts-Woluwe, 1996 (Musée communal de Woluwe-Saint-Lambert, cahier n° 2 / Gemeentelijk museum van Sint-Lambrechts-Woluwe, tijdingen n° 2)
Ferrariskaart (1771-1778), blad Brussel en Vilvoorde.
Mededeling Wim van der Elst, voorzitter Laca, Laken, 06.11.2013.
Mededeling Paul Huys, Drongen, 07.03.2014.