De Sint-Salvatorabdij van Ename bekwam bij haar stichting in 1063 van de graaf van Vlaanderen een grootgrondbezit van 360 hectaren met goederen in Kroon-Vlaanderen,  waaronder vier schaperijen met weiden in Pervijze en ook twee vestingen en 18 bunders (ca. 23,5 hectaren) in "Merck" (Kortemark) en nog aldaar een weide uit een gift van Arnulf van Oudenaarde.

In 1085 werd het patroonschap van de kerk en de parochie van Kortemark en Handzame ("de altaren van Merch en Hansam") door bisschop Radbod van Doornik en Noyon opgedragen aan de abdij van Ename. Dit houdt in dat deze abdij zowel kerkelijke als burgerlijke voogdij had. Kortemark werd in 1281 verkocht aan Gwijde van Dampierre en werd onderdeel van het Land van Wijnendale. De kerkelijke rechten (patronaatsrecht en tiendrecht) bleven evenwel in het bezit van de Enaamse abdij.

De abdij van Ename liet voor 1155 een getijwatermolen bouwen op kerkelijke grond, aan de huidige Kasteelbeek in Kortemark, gelegen tussen de Lichtervelde- en de Torhoutstraat. Deze molen werd rechtstreeks door de abdij uitgebaat en werd niet in cijns gegeven aan een molenaar.

Arnulf III van Oudenaarde wilde op zijn eigen (allodiale) grond in Kortemark op dezelfde beek ook een watermolen bouwen, iets meer stroomafwaarts van de abdijmolen. De abt vreesde een verhoogde waterstand met grote schade aan zijn eigen molen. Daarom sloten de abt en Arnulf van Oudenaarde met bemiddeling van wederzijdse vrienden een overeenkomst. De heerlijke molen werd in 1155 gebouwd naast de abdijmolen aan dezelfde molenvijver, op kosten van de abt maar met bouwmaterialen aangebracht door de heer. De kosten voor beide molens, zoals voor molenstenen, werden voortaan gedeeld en de onderhorigen van Arnulf mochten ook hun graan op de abdijmolen laten malen. Graafwerken gebeurden door werklieden van de heer. De grond ten zuiden van de molenvijver werd door de abt voor zeven schellingen per jaar van de heer in cijns gehouden. Deze overeenkomst werd in 1115 in Kortemark opgesteld en werd door velen ondertekend, o.m. door Gozuinus en Marcilius de Hanzam (Handzame), fideles van Arnulf. 

De getijwatermolens van Kortemark stopten noodgedwongen in de 13de eeuw door het wegvallen van de getijwerking vanwege de verzanding van de haven van Lombardsijde en de aanleg van sluizen. In 1294 werd aan de IJzermonding bij Nieuwpoort de sluis naar Nieuwendamme gebouwd. Hierdoor werd het waterpeil in de IJzer geregeld en konden veel drassige gronden ingepolderd worden. De getijdenmolens (waaronder die van Kortemark, Handzame en Werken) vielen stil en er werd overgeschakeld op windmolens, zoals de nog bestaande Koutermolen van Kortemark.

De Proosdijhoeve (oostzijde Nieuwstraat, nrs. 7-11, vernield in de eerste wereldoorlog) waar de proost van Ename woonde en vele landerijen bleven tot in 1796 in handen van de abdij van Ename, die ze in leen hield van het hof van Wijnendale. Rond de vroegere watermolensite bleef de abdij ook steeds het visserijrecht behouden.

Lieven DENEWET & Marcel WERBROUCK

Archieven
- Kasteel van Wijnendale, "Manschepe bouck van de heerlijkheid Wijnendale (1774), 3063, nr. 79.
- Rijksarchief Brugge, Land van Wijnendale, nr. 1218. Omloper van Kortemark (1679-1680).
- Rijksarchief Gent, Abdij van Ename, nr. 2515. Renteboek van Kortemark, Handzame, Werken en Zarren, 15de eeuw (1 register)
- Rijksarchief Gent, Abdij van Ename, nr. 2545. Akte van Arnulf van Oudenaarde m.b.t. een schenking van tienden aan de abdij van Ename te Kortemark, juni 1229 (1 charter)
- Rijksarchief Gent, Abdij van Ename, nr. 2549. Schets m.b.t. de bezittingen van de abdij te Kortemark, 1664 (1 stuk)
- Rijksarchief Gent, Abdij van Ename, nr. 2556. Opmetingsverslag van partij grond van de abdij te Kortemark, 1786 (1 stuk, met plan)
- Rijksarchief Gent, Abdij van Ename, nr. 2587. Akte van Gwijde van Dampierre m.b.t. de verkoop aan de abdij van tienden in Kortemark en Handzame, oktober 1289 (1 charter)

Gedrukte bronnen
- Piot Charles, "Cartulaire de l'abbaye d'Eename", Bruges, 1881 (Monasticon Flandriae. Recueil de chroniques, chartes et autres documents concernant l’histoire et les antiquités de la Flandre-Occidentale. Chroniques des monastères de Flandre), p. 43-44 (nr. 43).
- De Flou Karel, "Woordenboek der toponymie van westelijk Vlaanderen (...), , Deel VIII, Brugge, 1928, kol. 360-365.
- Gilliodts-Van Severen L., "Coutumes des Pays et Comté de Flandre, Tome VI, Winendale", Brussel, 1893, p. 116.

Werken
- Berings Geert, "Het oude land aan de rand van het Vroeg-Middeleeuwse overstromingsgebied van de Noordzee", in: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Nieuwe Reeks, jg. 39, 1985, p. 75 (39).
- Lambrecht Daniël, "Merch quidem et hansam 1085", in Jaarboek van de heemkundige kring "Crekel Beke", Kortemark, 1992, p. 9-15.
- Millis Ludo, "Het domein der Sint-Salvatorabdij te Ename gedurende de Middeleeuwen, 1063-1250", Rijksuniversiteit Gent, Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte, licentiaatsverhandeling o.l.v. Prof. Dr. F.L. Ganshof, 1961.
- Millis Ludo, "De abdij van Ename in de middeleeuwen. Haar bezittingen in de periode 1063-1250", Handelingen Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, n.r., jg. 26, 1961, p. 1-48.
- Monthaye A., "Studie op de Ommelooper van 1680. Eigendom van Eename, Kerk, Disch in de parochie van Cortemarcq", onuitgegeven studie.
- Stevens Marcel, "Kortemark. Een tedere terugblik", p. 26.
- Verhaeghe Marcel, "Uit het verleden van Kortemark", Brugge, 1953, p. 132, 206-209.
- Werbrouck Marcel, "Van molens en molenaarsgeslachten: acht eeuwen molengeschiedenis te Kortemark", in: Jaarboek Heemkundige kring "Crekel Beke" Kortemark, jg. 2, 1990, p. 61-126 (61, 67-70).
- Werbrouck Marcel, "De parochie Kortemark van het prille begin tot aan de eerste wereldoorlog. Haar kerk, haar priesters en gelovigen", in: "De vijf parochies van groot-Kortemark", Jaarboek 1992 van de Heemkundige Kring "Crekel beke" Kortemark, 1993, p. 79-150.
- Christiaan Debusschere, "Molengemeente Kortemark", Kortemark, MolenMagazine, 2003.