De molen werd aan particulieren verhuurd. In 1648 was Peeter Boulaerts de molenaar die Pee­ter Vogels als knecht hield. Op 21 augustus van dat jaar ontstond een twist tussen beiden over een mes dat zoek was geraakt. De knecht dreigde weg te gaan, maar Boulaerts - die reeds zijn ge­weer genomen had om hem omver te schieten - werd op het laatste ogenblik door zijn vrouw verhinderd en alles bleef "beperkt" tot vuistslagen.

Op 30 oktober 1651 kwam Nicolaes Vanden Borne voor de schepenbank verklaren dat hij de windmolen in pacht wenste te nemen. Hij was evenwel geen inwoner van de gemeente en zou enkel toegelaten worden indien hij te Zelem kwam wonen. Hij nam dan zijn intrek op de Oude Schans en «sal contribueren in alle dorpslasten en schettingen».

Bij elke verandering van molenaar werd een wettelijke schatting uitge­voerd in opdracht van de gemeente om de huurpacht samen te stellen. Op 2 januari 1652 liet meier Daniel Coolz, rentmeester te Zelem, de gezworen molenslagers - meester Jan Wouters en meester Jan van de Gooi - dit doen «ende dat in het afstaen van Peeter Boulaerts ende in het aenveerden van Geert van Erpeven». Hierna volgt de letterlijke tekst uit de schepenakte met een lange lijst van vakwoorden:

«Inden eersten gemeten die twee steenen, overdweers staen­de het cruys naer den trap syn bevonden  13 antwerpsche duymen scheyrs,
Item die asse met haer yserwerck is gewerdeert op 101-0,
Item het camrat ende prange (vang) met het yserwerck: 28-0,
Item het estel metten ganck ende eyserwerck: 24-0, 8-0,
Item den buytenreep, binnen reep, yser reep ende prangseel:
Item den steenreep: 3-0,
Item die steencuyp met haer decksel, trochel ende tromel (tremel, kaar, graanbak): 5-1 0,
Item die gote mette meelback: 2-0,
Item het rinckhout roet te vonder (pasbrug) ende scheyr: 5-0,
Item het windas met het yserwerck: 2-10,
Item die buytenroye te weten aen borst ende twee eynden hoecken, banden en bouten: 60-0,
Item die binnen roode te weten 1 borst, twee eynder hoe­cken, banden en bouten: 32-0,
Item die seylen met haer litsen en corden: 47-0,
Item het staeckeyser metten hals, den reym, pan ende peer: 87-0,
Samen: 405-0.
Item synder 4 bille, hamer ende hantboor, ende molster­ pan ende syn den molder gelevert op den ouden reet».

Bij zijn aanstelling moest elke molenaar iemand als borg kunnen stellen. Zo was Reinier Thonis op 22 januari van dat jaar borg voor bovengemelde Van den borre  en hij verbond er zich toe voor hem verantwoordelijk te zijn.

Op regelmatige tijdstippen kwamen ook gezworen molensla­gers naar Zelem om de molenstenen te meten. Zulks geschiedde op 1 september 1652 door Jan Wouters «ende den nieuwen metten ouden op malcanderen ende syn bevonden 21 duymen ende 3/4 antwerpsche maet».

Op 29 maart 1653 werd het molenbedrijf opnieuw overge­nomen door Peeter Boulaers met als borg Reynier Thon is «die de voirschreven  pachterye  enden vairschreven boulaerts getrans­porteert heeft, alles volgens die conditie daer van synde ende op het wel behagen vanden Rentmeester Coolz».

Een andere molenschatting door Jan Wouters gebeurde op 20 januari 1655 in tegenwoordigheid van Nicolaes Jans­en, luitenant-meier, Peeter Marien en Jan Brans, schepenen. De schatting beliep 328 gulden en de molenstenen waren afgesleten tot 18 Antwerpse duimen. De reden van de vermindering in de schatting wordt opgegeven als zijnde «slytage op 3 jaeren". Het tandrad werd 8 gulden minder geschat, het (...) 8 g., de meelkuip en tremel 3 g., de meelbak 2 g., het rinkhout en vlonder 1 g., de windas 10 st., de buitenroede 18 g., de bin­nenroede 2 g., de buiten- en binnenreep met «hamandel ende prangseel in sleet bevonden» 2 g., de zeilen 26 g., de hals en riem met de speer 3  g. 10  st.

Boulaers had eveneens de molen van Meldert in pacht. Dit weten we uit de klacht op de schepenzitting neergelegd door jonker Hugnes, rentmeester van Hulsberg, genaamd Schalon, heer van Meldert en Kortetuken, op 6 januari 1662. Gedurende de 3 laatste jaren had hij verwaarloosd zijn pacht te betalen en Hugnes eiste «tot eekleet» bij Goovaert van Surpel, aan dewelke hij op 12 januari 1665 nog 3 Brabantse gulden en 15 stuivers moest betalen.

Zulks kon niet blijven duren en reeds op 23 oktober van dat jaar werden de goederen van de molenaar publiek ver­kocht. Rentmeester Coolz had een paard aangeslagen, en na op­roeping door de veldwachter was hijzelf de koper voor 15 pata­cons. Ondertussen was jonker Hugo Schaloen gestorven, maar Petrus Aerts, meier te Meldert, verscheen voor het  gerecht op 1 januari 1666 in naam van de onmondige kinderen van zijn voorganger voor de pacht die reeds tot 19 mudden 1/2 halser en 1/2 vierdeling koren was gestegen, voor 3 jaar. Een koe werd aangeslagen en aan Jan Maringh verkocht voor 24 gulden; in 1676 werden op 20 september nog volgende dieren verkocht: een rode koe aan Jan Maringh voor 4 pattacons, een klein zwarte koe aan Hendrik Goossens voor 10 gulden, een zwart kalf aan Jan Maringh voor 5 gulden en aan dezelfde nog een jong kalf voor 3 gulden.

In 1677 was de molen verhuurd aan Peeter Verstylen. Op 13 december werd heel zijn bezit verkocht, volgens een vonnis van 26 april, om de achterstallige pacht  te bekomen. De meu­bels en dieren werden door de veldwachter publiek opgeroepen en toegewezen aan de meest- en laatstbiedende. De sommen die beneden  de 2 gulden  bleven moesten aanstonds betaald worden, voor de andere was de betalingsti jd vastgesteld tot Lichtmis:

«Item is conditie dat indien yemandt yet waer pretenderende op 't voorgeschreven sterfhuys, 't selve niet en sa! vermogen te corten tegen tgene souden gekocht hebben voor ende aleer den heer Rentmeester  sal geraceken tot syne restante hueringhe of pachten». Lieden van andere dorpen die iets wensten te kopen moesten aanstonds betalen of een borg stellen.

De verkoop gaf volgende uitslag: een «soegh» aan Jan van Kerckhof voor 29 g. 10 st., 2 biggetjes voor 6 g. aan Jan Snyers, 2 biggetjes voor 6 g. 5 st. aan de kapelaan, 2 biggetjes voor 5 g. aan Jan Swerts, een zwarte koe aan Peeter Heremans voor 21 g., een ander koe aan Peter Joen voor 30 g. 10  st., twee koeien aan Mr. Van Hamel voor 16 g., een kalf voor 4 g. aan Jan Ma­ringh, 5 kopen haver en stro aan Peeter Janssen. De uitgaven hier­ voor beliepen 1 gulden aan elke schepen om de vier koopdagen bij te wonen, 30 stuivers aan de secretaris om de celen en de voorwaarden te schrijven, 30 stuivers aan de veldwachter om de meubels op te roepen en aan dezelfde 20 stuivers om te Meldert en te Linkhout de aanplakbiljetten aan te brengen. Een molen­schatting op 31 december 1677 door de molenslagers  Mr. Jan Wouters en Mr. Joos Van Kempen beliep 327 gulden. De vol­gende schatting had plaats op 16 februari 1679 door Mr. Joos Kempen en Mr. Sebastiaen Wouters «int afgaen, Mr. Peeter Aerts ende in het aenveerden van myn heer Coolz» en beliep 406 gulden 1 stuiver.

In 1680 was Merten Houtmeyers de molenaar. De schatting die op 31 december 1680, door dezelfde molenslagers als het voorgaande jaar werd uitgevoerd, beliep 398 gulden 10 stuivers. De molenstenen, in 1679 nog 15 1/2 duimen dik, waren nu 14 1/2 Antwerpse duimen en in 1690 opnieuw 20 3/9 duimen «diestermaete» of 23 1/2 Antwerpse duimen.

Deze molenaar werd op 3 januari 1680 in de herberg van het paanhuis door Jan Hinkels «geinstigeert... in synen hooft met eenen vierbrandt» en werd verscheidene weken door de dokter verzorgd zodat hij «syn hantwerck als wesende molder van synen style» niet had kunnen uitoefenen en hiervoor schadevergoeding eiste.

Namen van pachters-molenaars:

Register van bevolking van de gemeente Zeelhem
Provincie Limburg - Administratief Arrondissement Hasselt
4 december 1846 (*)

Wijk Heesch

Nr. 1. Theresia Loots, ° Lummen 17/12/1773 - † Zelem 24/09/1855. Zij was zonder beroep en weduwe van Andreas Timmermans († Zelem 18/03/1840).

Zij moet in de omgeving van de Hezermolen hebben gewoond, mogelijks in een aanbouw van het molenaarshuis (zie nr. 2).

Nr. 2. (Het Molenhuis). Dit was de woning van de molenaar, gelegen op het kruispunt van de huidige Molenstraat met de Heesstraat. De molen, een houten standerd-windmolen met half open voet, bevond zich schuin tegenover de woning langs de Molenstraat op de Heesder Heide. (*) Het Molenhuis werd in december 1846 bewoond door 4 ongehuwde kinderen van Jan Vanschoonland(t), die voordien zelf molenaar was:

• Ferdinand Vanschoonland, ° Zelem 01/10/1796 - † Zelem 22/12/1869, windmolenaar en landbouwer;
• Petrus Vanschoonland, ° Diest ca. 1781 - † Zelem 07/11/1855, windmolenaar;
• Maria Vanschoonland, ° Zelem 09/11/1783 - † Zelem 26/03/1848, landbouwster;
• Victor Vanschoonland, ° Zelem 18/04/1788 - † Zelem 15/10/1872, landbouwer.

Andere inwonenden:

• Clara Zwerts (50 j.), ongehuwde meid († Zelem 17/04/1847);
• Francis Tonckens (50 j.), karredrijver, ongehuwd en afkomstig van Tessenderlo;
• Ludovicus Borthels (26 j.), geen beroep vermeld, ongehuwd en afkomstig van Kaggevinne;
• Francis Put (25 j.), knecht, ongehuwd en afkomstig van Zichem;
• Maria Vandebosch (27 j.), ° Zelem 16/04/1819, ongehuwde meid;
• Constantia Eggen (26 j.), koemeid, ongehuwd en afkomstig van Halen;
• Catharina Elisabeth Engelen (19 j.), koemeid, ongehuwd en afkomstig van Tessenderlo.

Zoals in de inleiding reeds gezegd was de Hezermolen samen met het bijhorende molenhuis eigendom van kasteelheer en burgemeester Hubert François Fischbach-Malacord.

Het molenhuis zag er meer dan waarschijnlijk uit als een grote typisch Kempische lemen langgevelhoeve, die oud-onderwijzer en heemkundig pionier Willem Hayen zo mooi beschreef. (*)

"De muren waren toen gemaakt uit houten vlechtwerk, beplakt met leem die regelmatig gewit werd. De buitenkant der steun- en dwarsbalken werd met pek bestreken, alsmede de buitenmuur tot op een hoogte van een halve meter. Dit om het geraamte tegen verrotting te vrijwaren. De daken waren met stro bedekt. De hoeve had toen geen verdieping. Boven de huiskamer was er een zolder en boven de stal een schelf. Mens en dier woonden onder één dak: de huiskamer grensde aan de koestal. Woonkamer en stal waren verbonden door een brede deur. Gold het een potstal (*), dan was een trap van enkele treden nodig om de vloer te bereiken. De huiskamer was het middelpunt van de boerderij. De koeien, voornaamste bezit van de boer, aan één zijde en de paardenstal (als er die was) aan de andere kant. Verder de schuur en de ruimte voor het alaam, gewoonlijk schop genoemd. De bakoven leunde tegen een muur en kon vanuit de huiskamer bediend worden. De varkensstallen waren met een lessenaarsdak aan een gevel verbonden. Was er een afzonderlijk gebouwtje, dan waren het de zwijnen die er in ondergebracht waren."

Dit type van hoeve trof men toen overal in Hees en in de rest van het dorp aan, de één al wat groter dan de andere. Thans zijn ze volledig uit het dorpsbeeld verdwenen.

Stadsarchief Halen, Bevolkingsregister van Zelem, 1846.
Stadsarchief Halen, Atlas der Buurtwegen van de gemeente Zelem, 1845.
F. Claes, "Het Oude Kaggevinne, Land van Diest", in: Oost-Brabant, XVII, 1979, p. 11-20.
J. Vrancken, "Het oude Zelem", waarin: "De windmolen van Zelem", Eigen Schoon en de Brabander, XLVII, 1964, p. 379-382.
Erwin Das, "De Hezermolen te Zelem", "Ons Zelems Erfgoed, 2001.
Erwin Das, "Molenaars op de Hezermolen", in "Ons Zelems Erfgoed", Geschied- en Heemkundige Kring Sint-Jansdal, 2013, p. 13-14.
Mailbericht Eric Geypens, 27.06.2015.
Heemkring Sint-Jansdal Zelem, "Zeelhem en de Groote Oorlog (1914-1918)", Zelem, 2014.
Heemkring Sint-Jansdal Zelem, "Zelem Zalig Dorp", 1998.
Willem Hayen, "Er is meer in U. Bijdragen tot de plaatselijke geschiedenis", Het Nieuws van de Week. De gazet van Herk, 03.01.1953.