De watermolen de Uil was een korenwatermolen met onderslagrad op de Stampkotbeek, achter de grote vijver van het kasteel van Beerlegem (kasteel ten Bieze), daar waar Beerlegem, Paulatem en Meilegem aan elkaar grenzen, aan de zuidzijde van de Kasteeldreef (nr. 8).

De molennaam de Uyl (en het nabije Uilenbos) is mogelijk een verbastering van de familienaam "Van Heule". Op het einde van de 15de eeuw was het kasteel "Ten Bieze" in het bezit van de heer van Heule.

De watermolen werd gebouwd voor 1437 en was in het het bezit van de opeenvolgende heren van Beerlegem. De heer van Heule verpachtte de molen in 1437 voor 8 pond groten en 3 1/2 mud koren.

De watermolen werd in 1571-1577 samen met de windmolen van Beerlegem verpacht aan Joos Boenbeke, zoala dat te lezen staat in de penningkohieren: "Joos Boenbeke in pachte van joncheer Loijs de Rodouan, heere van Beerleghem een cooren wintmuelen voor 156 p. parisis ende een coorenwatermuelen met dachw(ant) landts voor 216 p. parisis". Deze Joos Boenbeke pachtte al in 1556 de windmolen.

De molen is nog te zien op een figuratieve kaart van het kasteel van Beerlegem uit 1609. Daarna zijn er geen geschriften meer over te vinden. Een sluis die thans dienst doen om de waterstand in de kasteelvijvers te beheren is mogelijk de vroegere molenstuw. Deze kasteelvijver was het vroegere spaarbekken van de watermolen.

Frydda VAN DE VELDE

Over het Kasteel van Beerlegem (Kathleen Lanclus, Agentschap Onroerend Erfgoed, 2000)

Het Kasteel van Beerlegem, vanaf de 16de eeuw ook zogenaamd "Kasteel ten Bieze". Domein van circa 60 ha. gelegen in de vallei van de Munkbosbeek. Vermoedelijk in oorsprong een middeleeuwse site met walgrachten. Kasteel van de heerlijkheid van Beerlegem uit 11de-12de eeuw horend tot het Land van Rode in het Land van Aalst. Eerste vermelding van heer van Beerlegem in 1196.

Behoorde achtereenvolgens toe aan de adellijke families van Beerlegem, van Grimbergen, van Maldegem, van Massemen, van Leeuwergem, Van der Gracht en de Croy en sedert 1553 aan de Rodoan. In het eerste kwart van de 17de eeuw door mede-eigenaar Karel F. de Rodoan, abt van de abdij van Eename en bisschop van Brugge, diverse verbouwingswerken. In 1680 verworven door de familie Rodriguez d'Evora y Vega, baron van Rode. In 1682 werd de heerlijkheid van Beerlegem tot baronie verheven en de het Land van Rode tot markizaat, de heer droeg de titel van markies van Rode en baron van Beerlegem.

Bouw van een nieuw kasteel circa 1730 naar verluidt een ontwerp van een Franse architect. Volgens notities in het familiearchief, gebouwd in 1765. Twee nieuwe dienstgebouwen op voorhof uit 1773 en 1788. Kasteel verbouwd in neoclassicistische stijl naar ontwerp van architect O. Geerling (Brussel) in 1872-76. Kasteel en bijgebouwen op voorhof hersteld onder leiding van architect M. Vossaert (Oudenaarde) na oorlogsschade door inval van V2 bom in maart 1945. In de 20ste eeuw door huwelijk in handen van de familie de Spangen, de Marchant et d'Ansembourg. De huidige eigenaar-bewoner graaf H. d'Ursel de Bousies is door afstamming nog steeds verwant aan de familie Rodriguez d'Evora y Vega.

Park met omgrachtingen en vijvers heraangelegd tussen 1814 en 1830, vooraan in Franse stijl met geometrisch drevenpatroon en achteraan in Engelse landschapsstijl met bossen aan weerszij van licht glooiende weide. Dertien, voorheen vijftien bronnen zijn door een systeem van sluizen en leidingen verbonden met de drie, voorheen vier vijvers en de walgrachten, en bevoorraadden ook het kasteel. De grachten, vijvers en fonteinen staan ook in verbinding met de Munkbosbeek die het domein doorstroomt. Vijf dreven vertrekken aan de voorhof van het kasteel. De huidige toegangsdreef, een gekasseide en vrij recent heraangeplante beukendreef, leidt van de kerk naar het kasteeldomein en bevat ook enkele dienstwoningen. In het bos ten zuiden, met vrij oude bomen, lemen "kluizenaarswoning", vermoedelijk van 1824. Ten westen, juist buiten het voorhof, ijskelder van 1843.

Omgracht voorhof met dienstgebouwen, op brug afgesloten door middel van smeedijzeren inrijhekken van 1860-61 versierd met de initialen van de markies van Rode. Ten zuiden ervan, kasteel gelegen binnen een brede rechthoekige omgrachting uitgebreid tot rechthoekige vijver, axiaal verbonden met voorhof door stenen brug met brugleuning van ijzeren kettingen aan arduinen pijlertjes.

Omgracht voorplein toegankelijk via stenen brug met kettingen aan arduinen paaltjes. Over de oostelijke walgracht, gietijzeren brugje, en ernaast oude neerhangende catalpa. Aan de westzijde, rechthoekige vijver van circa 2 ha.

Op voorplein, voor het kasteel Libanonceder van vermoedelijk circa 300 jaar oud. Op de hoeken van het kasteeleiland staan vier schandpalen. Ten westen, de schandpaal van de baronie Beerlegem, oorspronkelijk op het dorpsplein ten zuidoosten van de kerk, zandstenen zuil uit de 17de eeuw, aangepast in het vierde kwart van de 18de eeuw, met gesculpteerde leeuw met het wapenschild van de familie Rodriguez d'Evora y Vega, markies van het Land van Rode en baron van Beerlegem, in 1970 gestolen. Voorts de heraldieke leeuwen van grijze hardsteen van de schandpalen van de heerlijkheden Melle of Welle/Schelderode ten N., van Gontrode of Schelderode ten oosten en van Oosterzele ten zuiden, alle voorzien van het wapenschild van de familie Rodriguez d'Evora y Vega, markies van Rode en baron van Beerlegem, en naar hier overgebracht begin 19de eeuw.

Nummer 3. Op voorhof twee identieke dienstgebouwen in classicistische stijl; ten oosten, dienstwoning en vroegere boerderij gedateerd van 1773 en ten westen, voormalig woonhuis van conciërge, koetshuis en stallen van 1788, uitgebreid in de tweede helft van de 19de eeuw. Bakstenen gebouwen op natuurstenen plint van elf traveeën en twee bouwlagen onder zadeldak (pannen) met klokje met windwijzer. Lijstgevel geritmeerd door rondboogarcade waarin deuren en vensters en geaccentueerde centrale risaliet met koetspoorten hoger opgetrokken in driehoekig fronton, versierd met ijzeren (?) rankwerk.

In de paardenstallen aanleunend bij de dienstwoning is de oorspronkelijke inrichting bewaard.

Achter de gebouwen van het neerhof, ommuurde moestuin met broeikassen en fraaie druivenserre vermoedelijk van 1872.

Nummer 8. Kasteel opgetrokken circa 1730 op de plaats van het oude omwalde kasteel. Oorspronkelijk negen traveeën breed met centraal risaliet bekroond met driehoekig fronton. Bij de verbouwingswerken van 1873-76 in opdracht van Theoduul Rodriguez en onder leiding van O. Geerling toevoeging van zijrisalieten en zolderverdieping door verhoging van het dak. Hersteld na oorlogsschade in 1945.

Nu volledig onderkelderd kasteel van elf traveeën en twee bouwlagen met mansardeverdieping (leien). Rode bakstenen gevels met verwerking van hardsteen voor plint, hoekblokken en venster- en deuromlijstingen, oorspronkelijk rood geschilderd met witte voegen. Nagenoeg identieke voor- en achtergevel. Naar het noordoosten gerichte voorgevel met hoger opgetrokken en geblokt middenrisaliet van drie traveeën met arduinen hoekblokken en halsgevel en bekronend driehoekig fronton versierd met het gesculpteerd wapenschild van de familie Rodriguez d'Evora y Vega, markies van Rode, erboven siervaas. Voorafgegaan door bordes leidend naar geaccentueerde deurtravee met deur en deurvenster erboven gevat in natuurstenen omlijsting. Gebogen balkon van deurvenster rustend op drie consoles en voorzien van ijzeren leuning. Licht vooruitspringende zijtravee afgelijnd door arduinen hoekblokken. Rechthoekige vensters met witgeschilderd houtwerk en kleine ijzeren roedeverdeling in geriemde arduinen omlijsting. Oorspronkelijk voorzien van zinken rolluikkasten en binnenluiken. Talrijke dakkapellen en dakvensters oorspronkelijk met zinken siervazen met gebogen fronton. Aan de zuidoostenlijke gevel verder uitspringende zijrisalieten en terras voor de drie middentraveeën, voorzien van smeedijzeren leuning, bij herstel van oorlogsschade voorzien van centrale steektrap. In oostelijke zijgevel, dienstingang.

Interieur met symmetrische ruimte-indeling, voornamelijk heringericht bij de XIX-verbouwingswerken.

Volledig onderkelderd met centraal de kelders van het oudste kasteel, minstens uit XVIII en misschien ouder, toegankelijk via buitentrap en trap in de oostelijke zijvleugel, waar ook de dienstvertrekken en keuken ondergebracht waren, met nog bewaarde 19de-eeuwse broodoven.

Centrale hal met rechts toegang tot bibliotheek en links een deur naar trappenhuis met statige trap voorzien van gesculpteerde trappaal van beukenhout en portrettengalerie. In zijrisaliet ten oosten, voormalige huiskapel. Centraal aan de zuidelijk gerichte achtergevel, van oost naar west, eetkamer, roze salon, grote salon, in de zijrisalieten respectievelijk een keuken en rode salon. Hal en erachter gelegen zogenaamd "roze salon" vertonen nog XVIII-elementen in deuren en lambriseringen en behangpapier, doch zijn ook in de 19de eeuw aangepast.

Archieven
Stadsarchief Gent, Registers Acten en Contracten (1437)
Archief van het kasteel van Beerlegem, Kopie door L. De Wilde (1935) van een figuratieve kaart van het Kasteel Ten Bieze uit 1609.
Archief van het kasteel van Beerlegem, "Plan géométrique" van het kasteeldomein (1797)
Rijksarchief Gent, Oud Archief van Beerlegem, Landboek van Beerlegem (1503)
Rijksarchief Gent, Oud Archief van Beerlegem, pachtcontract molen, 27 december
Stadsarchief Gent, Penningkohieren Beerlegem (1556), f° 6r°
Stadsarchief Gent, Peningkohieren van Beerlegem (1571), f° 8r°
Stadsarchief Gent, Penningkohieren van Beerlegem (1577), 3v°.

Landkaarten
- kaart van Sanderus (1641-1644)
- Frickxkaart (1712)
- Ferrariskaart (ca. 1775)
- "primitieve" kadasterplannen (ca. 1830)
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1842)
- Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850)
- Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855)
- Militaire stafkaart van 1864, herzien in 1884

Werken
Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Derde aflevering. De arrondissementen Oudenaarde en Sint-Niklaas", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XVI, 1962, 2 (Gent, 1963).
Jozef De Brouwer, "De molens in het land van Aalst omstreeks 1575".
Herman Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 1. Gemeenten A-B", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1996.
G. De Noyette G. - M. Hoebeke M., "Dorpsbeelden uit het verleden, Zwalm", Nazareth, 1994, p. 107.
"Zwalm, Het twaalf  dorpenparadijs", blz. 48
F. Verlaeckt, F. Van de Velde, L. Denewet e.a., "De molens van Zwalm. Een lees- en kijkboek", Zwalm, Heemkundekring De Zwalm, 2010, p. 30-33, 62-65.
Julien Th. Vandeputte, De molens van het arrondissement Oudenaarde, Uit hun geschiedenis, Oudenaarde, 1974, p. 103-104.
Kathleen Lanclus e.a., "Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie Oost-Vlaanderen, Gemeenten: Brakel, Horebeke, Kruishoutem, Lierde, Zingem en Zwalm, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 15N4", 2000.
du Castillon L., Le Château de Beirlegem, (Revue du Touring Club de Belgique, XLIV, 18, 1938, p. 273-277).
Duchau I., Kasteel Van Beerlegem. Kunsthistorische studie van het verdwenen kasteel "Ten Bieze" en van het huidig neoclassicistisch kasteel, onuitgegeven licentiaatsthesis UG, 1994-95.
Van Nuffel F & Van Nuffel A., Groot-Zwalm in oude foto's, Eeklo, 1992, p. 15, 72.