De Kleine Molen op de Mangelbeek te Lummen werd gebouwd voor 1715. De toenmalige eigenaar was Louis Pierre van der Marck (°Keulen 1674 - Aken 4.11.1750). Zijn zoon Louis Engelbert van der Marck (1701-1773) erfde de molen in 1750. Zijn dochter Louise Marguerite van der Marck (°1730) erfde de molen. Ze was gehuwd met hertog Charles Marie Raymond van Arenberg. Deze laatste overleed in 1778.

In 1782 was de molen dringend aan vernieuwing toe: de gebouwen waren nog uit hout en leem opgetrokken. Er werd dan ook een nieuwe molen gebouwd, ditmaal in steen. Op 8 januari 1783 werd deze nieuwe molen gekeurd en geschat door Cornelis Verschuren en Jean Geerts beide beëdigde molenmakers. Voor het keuren en schatten van het ijzerwerk werd Adrien Henri Kaltermans, beëdigd meestersmid, aangesteld. Jean Verboven was de toenmalige huurder en uitbater (ook van de Grote Molen).

Nadat Louise Marguerite van der Marck in 1820 in Heverlee overleden was, bleven haar goederen onverdeeld, tot de familie van Arenberg ze in 1837 verkocht. De Kleine Molen werd samen met het kasteel De Burg, de boerderij en de omliggende gronden aan Laurent Palmers uit Hasselt verkocht voor 94.100 frank. Bij zijn overlijden in 1846 kwam de molen in het bezit van zijn echtgenote en zijn dochter Catharine Palmers. Ze was gehuwd met Henri Gerard Briers.

In februari 1849 werd een commodo- en incommodo-onderzoek ingesteld om een nieuwe peilnagel te plaatsen. De molenaars durfden het water tegen te houden en het peil zodoende hoger te laten komen dan toegelaten was. Dit kon overstromingen en dijkbreuken veroorzaken. Vandaar dat er een peilnagel geplaatst werd. De Bestendige Dputatie van de provincie Limburg keurde op 9 maart 1849 de vastgestelde pegelhoogte van 1,350 meter goed.

Eigenaars na 1840:
- voor 1844, eigenaar: Palmers Laurens, de weduwe, te Hasselt
- 1846, deling: Briers-Palmers Henri, rentenier te Hasselt
- 1875: de weduwe en kinderen
- 1893, erfenis: Briers Edmond en compagnie, eigenaar te Hasselt
- 1915, deling: a) Briers le Boucher-d'Hérouville Henri, rentenier te Lummen; b) de Laminne-Briers Marie Ernest, rentenier te Lummen (later te Bas-Oha)
- 1928, gift: Briers de Lamey le Boucher-d'Hérouville Henri, eigenaar te Lummen
- 1954, verkoop: Robijns-Kempeneers
- 1966, verkoop: Vanderaerden-De Meer Ferdinand, Lummen

De Kleine Molen was een olieslagmolen en een graanmolen. Henri Briers was ook eigenaar van de windmolen van Lummen. Deze werden beide op 15.03.1869 verhuurd aan Louis Deceurster (°Houthulst 25.08.1823) en zijn echtgenote Therese Vandebroek (°Houtvenne 02.02.1826). Henri Briers overleed en zijn echtgenote Catharine Palmers erfde samen met hun kinderen Frederic, Amedeus, Edmond, Carelie en Alix. Toen Louis Deceurster op 18.06.1872 overleed, bleef de weduwe samen met een van haar zonen, Henri, de molen uitbaten tot ze deze op 05.03.1875 verlieten en de inboedel verkocht werd. Op 15.03.1875 kwam Pierre Rodiers (°Kuringen 05.01.1844) er wonen. De huur voor de twee molens bedroeg 2.350 frank per jaar. PIerre Rodiers was gehuwd met Marie Josepha Horions (°Lummen 05.12.1854). Angele Rodiers (°Kuringen 12.09.1948), de zus van Pierre, was gehuwd met Perre Horions (°Lummen 12.06.1852). Deze namen de Kleine Molen over voor de som van 1550 frank per jaar. De molen was toen geschat als volgt: de graanmolen (koren en boekweit) voor 2115,75 frank en de oliemolen voor 1282,96 frank. In 1893 was de molen eigendom van Edmond Briers.

Toen in augustus 1914 de eerste wereldoorlog uitbrak en de Duitsers het dorp in brand staken, was de molen reeds eigendom van burgemeester Henry Briers-le Boucher d'Hérouville en zijn schoonbroer Ernest Delamine. De huurder Denis Horions heeft niet al te veel oorlogsschade geleden: het totaal bedroeg 118,50 frank. In 1923 werd Henry Briers alleen eigenaar. In 1931 werd de oliemolen ontmanteld en als magazijn gebruikt. In 1954 kocht Robijns-Kempeneers de molen. In 1966 werd Fernand Vanderaerden de eigenaar.

De olieslagmoleninstallatie op de linkeroever verdween in 1931 en werd sindsdien gebruikt als magazijn. Het binnenwerk van de graanmolen bleef bewaard, maar het waterrad vedween in 1967 of 1968.

Het molencomplex onderging in 2002-2004 een ingrijpende restauratie. Ontwerper was het architectenbureau B.Archi (Peter Vos, Marlies Brugmans, Bart Claesen) uit Millen (Riemst). Het molentechnisch werk werd uitgevoerd door Adriaens Molenbouw uit Weert. Ten bate van de vispassage werd een nevengeul aangelegd. Op 15 juli 2008 werd een nieuw waterrad uit gietijzer en staal (gewicht 4 ton) geplaatst. De molen werd volledig maalvaardig gemaakt. De inhuldiging gebeurde bij de aanvang van de molenfeesten in het weekend van 25 en 26 april 2009. De bijgebouwen zijn ingericht als vakantiewoning (verhuur van kamers).

De Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) heeft in 2007 de visdoorgang aan de 'Kleen Molen' op de Mangelbeek in Lummen afgewerkt. Hiermee toont ze aan dat het in de praktijk haalbaar is om vismigratie, veiligheid en het cultuurhistorisch herstel van watermolens te combineren, mits goede afspraken over peil en debietsverdeling. Door deze visdoorgang kunnen vissen ook na de geplande renovatie van de molensite nog passeren en optrekken vanaf de Demer tot voorbij de monding van de Laambeek. De doelsoorten zijn onder meer de snoek en de grote modderkruiper. Tegelijk werd een hoger veiligheidsniveau opwaarts van de molen gerealiseerd.
De visdoorgang is een nevengeul met drie v-vormige bekkentrappen. De nevengeul is zo gedimensioneerd dat de opstuwing nodig voor de werking van de molen geen overstromingen stroomopwaarts veroorzaken. De nevengeul en de molen kunnen samen 6 m³/s verwerken. Dit is het debiet van een storm die om de 10 jaar voorkomt. In dit geval stroomt er 4 m³/s door de molen en 2 m³/s door de nevengeul. Bij hogere debieten loopt het overtollige water via een aangelegde overstortdijk naar een weide op de linkeroever van de Mangelbeek. Ter hoogte van de instroom van de nevengeul is een dubbele koker onder de weg op de linkeroever geplaatst. De koker kan worden afgesloten als men het molenrad in werking wil stellen voor recreatief malen.

A. Vanderaerden, E. Wellens, L. Denewet, F. Gijsbrechts, A. Smeyers

Intekendatum: 10.10.2003, 10 u.
Molen: Lummen (Limb.), Kleine Molen - dubbele watermolen met thans één metalen onderslagrad
Bouwheer: Ferdinand Vanderaerden-Demeer, Lummen
Ontwerper:  Architectenbureau B.Archi bvba (Peter Vos, Marlies Brugmans, Bart Claesen), Millen (Riemst).
Opdracht: Fase 2: restauratie molenwerk, openbare oproep tot geschikte kandidaten
Plaats aanbesteding: Arch. Vos Peter, Tikkelsteeg 11, Riemst
Toewijzing: Adriaens  Molenbouw bv, Weert (Ned.

Intekendatum: 06.07.2006, 11 u.
Molen: Lummen (Limb.), Kleine Molen - dubbele watermolen met thans één metalen onderslagrad
Bouwheer & ontwerper:  IVA Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), Afdeling Water, Hasselt (Guido Vanderwaeren)     
Aard van de opdracht:  Aanleg van een visdoorgang met nevengeul te Lummen, o.a.: vistrappen (drie v-vormige bekkentrappen) , ringdijk, instroomconstructie (met een dubbele koker onder de weg op de linkeroever), vulconstructie, ontwateringsconstructie en aanpassen woelkom; cat. B, kl. 2, cat. 00, 01, 02, 03 en 04; 35 werkdagen
Plaats aanbesteding: IVA, VMM, Afdeling Water, Koningin Astridlaan 50, bus 5, 3500 Hasselt

Intekendatum: 20.11.2008
Molen: Lummen (Limb.), Kleine Molen - dubbele watermolen met thans één metalen onderslagrad
Bouwheer & ontwerper:  VMM - afdeling Operationeel Waterbeheer, Hasselt
Opdracht: Slibruiming Mangelbeek en visnevengeul bij de Kleine Molen; cat. A, B, B1, kl. 3; 50 werkdagen
Plaats aanbesteding: VMM - afd. Operationeel Waterbeheer, Koningin Astridlaan 50 bus 5, 3500 Hasselt

De watermolen als vismigratieknelpunt.
Uit: Staatsblad 05/07/2005
MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP
Departement Leefmilieu en Infrastructuur
Een besluit van de Vlaamse minister van Openbare Werken, Energie, Leefmilieu en natuur van 7 december 2004 bepaalt het volgende :
Dossier L 7760 0 0001 H.
Het vismigratieknelpunt op de Mangelbeek te Lummen wordt veroorzaakt door een watermolen. De mogelijkheid tot opstuwing ten gunste van deze molen moet bjgevolg behouden blijven; te meer daar deze molen gerenoveerd werd met subsidies van het Vlaamse Gewest (restauratiepremie beschermd monument). Ondrzoek wijst uit dat in dergelijke gevallen de creatie van een nevengeul de meest efficiënte en natuurlijke wijze is om het vismigratieknelpunt op te lossen.
Een uitgebreide studie wees uit dat er ter hoogte van de molen geen gebruik gemaakt kan worden van een reeds bestaande waterloop die ingeschakeld kan worden als nevengeul. Om toch op een natuurlijke wijze het hoogteverschil te kunnen overbruggen zal daarom een nieuwe loop gegraven worden die als nevengeul kan functioneren. Gezien de Mangelbeek bedijkt is moet ook de nevengeul bedijkt worden. Deze dijk zal aangelegd worden aan de rand van het perceel zodat de nevengeul de ruimte heeft om zich verder natuurlijk te ontwikkelen. Teneinde okk bij hoge debieten geen problemen met waterafvoer te krijgen is een overstortdijk voorzien waarbij het overstortwater via de nevengeul opgevangen wordt en stroomfwaarts de molen verder via de Mangelbeek kan afgevoerd worden. In het kader van deze onteigening zal naast een zone voor de vispassage ook een zone voor het overstortwater verworven worden.

Plan van de (nog bestaande) Kleine Molen te Lummen,  opgesteld door ingenieur Lambert Guioth van de Limburgse afdeling van Bruggen en Wegen, voor de vaststelling van de pegelhoogte (1,350 meter) en de plaatsing van een nieuwe peilnagel. Aan weerszijden van de Mangelbeek staat een molengebouw: van de graan- en van de oliemolen. (Rijksarchief Hasselt, Provinciebestuur Limburg - Waterlopen - Kleine Molen Lummen)

Literatuur

Albert Vanderaerden & Eugène Wellens, "Onze Lummense molens, molenaars en bakkers", Lummen, Geschied- en Heemkundige kring Groot Lummen, 1996, p. 35-46.
Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
Molen Magazine, I, 2002, 2, p. 10-11;
Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985;
Bert Van Doorslaer, "Met de stroom mee of tegen de wind in? Molens in Limburg", Borgloon/Rijkel, Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, 1996;
"Vijverrijke Kleen Meulen wordt natuurgebied", in: Het Belang van Limburg, 03.10.2007.
Klu, "Nieuw groot waterrad voor de Kleen Meulen", in: Het Belang van Limburg, 16.07.2008.
Mededeling Frank De Craeke, 18.07.2008.
"Mangelbeek omgeleid tegen overstromingen", in: Het Belang van Limburg, 16.02.2007.
"Kleen Meulen officieel open", Het Belang van Limburg, 25.04.2009.
Kevin Hendrickx, "De Kleen Meulen open tijdens Limburgse Molendag", Het Nieuwsblad, 28.06.2009.
Jerina Vanstraelen, "Nostalgie in de Kleen Meulen en kunst in het Hamel", Het Nieuwsblad, 14.09.2009.
"Visdoorgang Mangelbeek afgewerkt", in: VMM-Nieuwsbrief, nr. 1, oktober 2007.
VJL, "Watermolen", in: Het Nieuwsblad, 02.04.2009.
Koen Luts, "Vogelkijkhut aan De Kleen Meulen", Het Nieuwsblad, 26.11.2014.
Koen Luts, "Schuimlaag vervuilt Mangelbeek", Het Belang van Limburg, 19.01.2015.
Koen Luts, "Dikke schuimlaag vervuilt Mangelbeek", Het Nieuwsblad, 19.01.2015.