Deze graanwatermolen op de Mark wordt voor het eerst vermeld in september 1219: "molendinum quod vocatur bossemuelne". In april 1228 kocht de abdij van Sint-Aubertus van Cambrai de molenplaats van ridder Gillis de Leskibeke: "... Egidius filius boini de leskibeke militis vendidit et w(er)pivit legitime Eccl(es)ie S(an)c(t)i Aub(er)ti Cam(e)r(acense) quicq(ui)d ad se he(re)ditarie p(er)tinebat in loco qui voacatur Boschemuele. vid(e)l(i)c(et) sedem et locum molendini cum vivariolo. mansuram t(er)ram et pratu(m). p(ro)pe boschemuel supra rivulum de Marke. In 1232 bouwde deze abdij er een nieuwe molen.

Als molenaars kennen we Claes Pouygnetz in 1508, Adrien Lanckman in 1620 (die toen ook de Hernemolen pachtte), Adrien en Paul Orins (vader en zoon) in 1629-1635, Gerard van Laethem in 1694-'97, Adrien Lanckman in 1697-1700 en 1709, Arent van Wilder (ca. 1700) en Jean-Baptiste Van Asbroucq (1751-'77). De molen bleef in het bezit van de abdij tot aan de Franse revolutie.

De Boesmolen brandde af tijdens de godsdiensttroebelen in 1580: ... du vieil moulin, iceluy ayant esté bruslé / ... a este enthierement ruiné et desmoly ... Pas na 1600 kon tot herbouw worden overgegaan. De abdij deed daartoe een beroep op externe hulp: op 10 oktober 1606 sloot zij een contract met Zacharias Schockaert (een raadsheer uit Edingen) en Etienne de Mol (een koopman uit Herne). Ze kregen de grond waarop de vernielde molen stond in erfpacht. Binnen het jaar moesten ze de molen op hun kosten herbouwen. Ze mochten voor 27 jaar gebruik maken van de molen. Aan de abdij waren ze jaarlijks 6 razieren graan verschuldigd - buiten de lasten voor andere instanties. Alhoewel beide oprichters gebruik konden maken van materialen van de vernielde molen ("tous les ferailles avec les pierres ayans esté retrouvez dans la gouffre dudit moulin"), kostte de heroprichting toch nog ruim 4400 gulden: een vrij grote investering voor een gebouw dat niet hun eigendom is! Na het verstrijken van de erfpacht volgde een proces over de verdere concessie van de molen. De zaak sleepte jaren aan, en pas in 1694 werd een akkoord bereikt met Jean de Vroede over de "teruggave" van de molen aan de abdij, op basis van het contract van 10.10.1606. Het jaar voordien werden de watermolen en het huis samen geschat op 2596 gulden. Meester-molenmaker Adam Berckmans had het draaiende werk van de molen (1 waterrad - 1 steenkoppel) geschat op 511 gulden.

In 1753 werd de Boesmolen herbouwd in steen: het gebouw dat heden nog bestaat. De abdij sloot hiertoe op 2 augustus van dat jaar een overeenkomst met broeder Philippe Gobert van het Augustijnerklooster van Edingen, die tevens een "architecque mason" (architect-metselaar) was. Hij zou de klus klaren voor 1 november - dus amper 2 maanden later - voor 700 gulden. De benodigde hardsteen werd hem ter plaatse aangeleverd door de opdrachtgever, terwijl de aannemer moest instaan voor alle andere materialen (zoals Doornikse kalk, tras, ijzer en lood).

De Boesmolen bleef in werking tot 1963. Daarop werd het molengebouw ingericht als dancing, later als stoeterij en thans als woning. Het metalen onderslagrad en het maalwerk zijn nog aanwezig: het rad (diameter: 5 meter, breedte 0,65 m) werd in 2002-2003 hersteld. Langsheen dat rad is er een stalen regelbare (klep)stuw. Het verval wordt opgedeeld in 2 vervallen van 1,2 m en 0,3 meter. Pegel op 29,55 meter.

Op 6 mei 2004 gebeurde een voorlopige bescherming van de molen als monument (inclusief het waterrad, het sluiswerk en de woelkom) en samen met de omgeving als dorpsgezicht. Het werd evenwel niet gevolgd door een definitief beschermingsbesluit.

Op 6 mei 2004 gebeurde een voorlopige bescherming van de molen als monument (inclusief het waterrad, het sluiswerk en de woelkom) en samen met de omgeving als dorpsgezicht. Het werd evenwel niet gevolgd door een definitief beschermingsbesluit. 

De zware arduinen bovendorpel van het sluiswerk is nog maar gedeeltelijk aanwezig. In de winter 2012-2013 is één van de arduinen pijlers en een deel van de bovendorpel in de rivier terecht gekomen nadat een grote hoeveelheid omgewaaide bomen afdreven tot tegen het sluiswerk waardoor de stroming geblokkeerd werd en de waterdruk te hoog werd. “

Destijds werd overwogen er elektriciteit mee op te wekken.
Na het overlijden in 2008 van mevr. Adelheid Hubert, eigenares sinds 1981, werd de molen verkocht. De molen bezit nog steeds zijn stuwrechten.

Lieven DENEWET & Bernard ROOBAERT

Literatuur

Archieven
Archives départementales du Nord, Lille, 36 H 67/742 (Archief Sint-Aubertusabdij Cambrai) (september 1219)
Archives départementales du Nord, Lille, 36 H 277/4421-4422 (april 1228)
Archives départementales du Nord, Lille, 36 H 277/4425 'anno 1232)
Archives départementales du Nord, Lille, 36 H 873 (1228-1753).
Algemeen Rijksarchief Brussel, Arenbergfonds, D 3 LA 5218, reg. 1508-1509, f° 7v; D 5 LA 7162, f° 21v-22r; C 14 cas 2193, cohier heerlijke rechten Hernegewoud 1709; C 23 cas 177, f° 5r; C 37 cas 1498, f° 56v.

Werken
M. Peremans, "Thollembeek, Landbouw, Geschiedenis, Volkskunde", Bijzonder nummer "Brabantsche Folklore", VI, nrs. 31-32, aug. 1926.
Bernard Roobaert, "Overzicht van de molens van de streek van Edingen met hun oudste vermeldingen", Molenecho's, XXIV, 1996, nr. 3-4, p. 116-180;
vzw Tsap, "Watermolens als 'potentiële kleinschalige waterkrachtcentrales' toegepast op de Mark (bijrivier van de Dender) vanaf Edingen", in: Molenecho's, XXIV, 1996, nr. 3-4, p. 181-203;
R. Billiet, "Toponymie van Herne", Brussel, 1955.
R. Billiet, "Enkele aardrijkskundige, historische en toponymische wetenswaardigheden over de gemeente Herne", in: Eigen Schoon en de Brabander, XLIII, 1960, p. 191-202;
Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 2: arrondissement Halle-Vilvoorde (A-L)", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem", 1991;
M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961;
Lieven Denewet, "Tien Vlaamse molens ingehuldigd in 2003. 2. Zaterdag 31 mei 2003: de Boesmolen van Herne (Vlaams-Brabant)", in: Molenecho's, XXXI, 2003, nr. 4, p. 283;
B. Roobaert, "Een overzicht van de molens van het Oude Land van Edingen en hun oudste vermeldingen", in: "Het oude Land van Edingen en Omliggende, Herne, jg. XXI, 1993, nr. 2, p. 97-133, ill.;
Jan Bauwens, "De watermolens van de 'Mark' ", in: Levende Molens, jg. 7 (1985), nr. 9, p. 69-71, ill.
Bernard Boobaert en Ugo Vannijvel: "De Boesmolen van Herne in de 13de eeuw: Engelbertus van Edingen en de abdij van Sint-Aubertus van Kamerijk", in: "Het oude Land van Edingen en Omliggende, Herne, jg. XXVIII, 2000, p. 217-228.

Mededelingen
John Verpaalen, Roosendaal, 20.10.2013 (over de schade aan het sluiswerk)

Persberichten
JDH, "Herne vraagt Wallonië degelijk waterbeleid voor de Mark. Nieuwe wijk in Mark zorgt voor risico op wateroverlast", in: Het Nieuwsblad, 22.01.2004.
Bart Kerckhoven, "Brandweer pompt extra zuurstof in Mark. Karpers sterven aan Boesmolen", Het Nieuwsblad, 04.08.2010.
Luc Schoonjans, "Historische Boesmolen vindt geen nieuwe eigenaar", Het Nieuwsblad, 30.08.2011.