In de Grote Hoeve van de Rijksweldadigheidskolonie, opgetrokken rond 1880, was een tredmolen ingericht, waarbij de landlopers en bedelaars de rol vervulden van een paard in een binnenrosmolen. Ze duwden, soms alleen maar meestal per twee, tegen ieder van de acht horizontale palen die aan de (verticale) koningsspil onder het groot spoorwiel bevestigd waren. Dat kamwiel dreef minstens twee schijflopen aan, die de lopers van de molenstenen op de zolder aandreven. Op de bewaarde foto zien we hoe de vaak oude mannen bijzonder lankmoedig deze taak verrichten. De inrichting is verdwenen, maar het gebouw bestaat nog.

De Grote Hoeve staat naast de huidige gevangenis en eveneens naast het gevangenismuseum. In de hoeve werd rond 1880 een molen geïnstalleerd zoals een rosmolen gebouwd wordt. Deze molen werd gebouwd in een gebouwtje dat oorspronkelijk als woning diende voor een wachter en zijn familie. Hij werd echter niet in gang geduwd door paarden maar door bedelaars en slaven.

De molen werd maar tot begin de jaren 1900 gebruikt en werd vermoedelijk na de eerste wereldoorlog aangedreven door een motor. De steenkoppels bleven daarbij behouden.

Bij de verbouwingen van 1955 werd de maalderij uitgebroken, met uitzondering van een aantal kleine restanten. Vanaf de jaren 1980 stond het gebouw in verval. In 2014 werd gesteld met een grote restauratie. De rosmolen is thans (2018) nog niet hersteld, waardoor de restanten van de molen nog zichtbaar zijn.

Merksplas-Kolonie werd in 1823 als ‘onvrije’ Kolonie gesticht, in navolging van het vlakbij gelegen ‘vrije’ Kolonie van Wortel, toen beide gebieden nog tot de Zuidelijke Nederlanden behoorden. De hoeve werd gebouwd omstreeks 1880. De bouwstijl hoort bij de zogenaamde kloosterarchitectuur: lange gebouwen onder zadeldak rondom een rechthoekig plein. De architect heeft het gebruik van de steunberen heel sterk geaccentueerd. In de gevels en boven de poorten ziet men een sierboord van zwarte handgevormde steen met een speciale vorm. Deze boogjes hebben een decoratief karakter. De raamkozijnen zijn typisch Hollands van stijl.

Jarenlang verbleven hier landlopers en bedelaars die op het land werkten en zo een gevarieerd landschap van dreven, velden, bossen en statige gebouwen vormden. Tot 1993, toen de wet op de landloperij werd afgeschaft. De domeinen kwamen leeg kwamen te staan en gevaar voor verval en versnippering dreigde. In 1999 werd de Grote Hoeve beschermd als monument. De gemeente Merksplas kocht, in samenwerking met  Kempens Landschap vzw, de gebouwen in 2005 aan. Sinds 2012 ondergaat de Grote Hoeve een grote renovatie en restauratie, uitgevoerd door Renotec, naar een ontwerp van Erfgoed en Visie. Met deze grondige restauratie zijn ook de laatste sporen van de vroegere tredmolen uitgewist.

Lieven DENEWET & Maarten OSSTYN

"De Grote Boerderij", gevangenismuseum.be
De Sadeleer S. & Plomteux G., Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Turnhout, Kanton Hoogstraten, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 16N4, Brussel - Turnhout, 2002.

Persberichten
"Restauratie Grote Hoeve en Kapel te Merksplas stap dichterbij", bouwenenwonen.net, 06.12.2010.
Toon Verheijen, "Restauratie kolonie klaar tegen 2021", Gazet van Antwerpen, 21.06.2012.
"Merksplas-Kolonie nu ook in grensoverschrijdend project", bouwenenwonen.net, 20.08.2012.
"Minister Bourgeois ondertekent meerjarige subsidiëringsovereenkomst voor Merksplas-Kolonie", geertbourgeois.be, 02.10.2012.

Mailberichten
Roger Van Raemdonck, Niel, 31.01.2015.
Maarten Osstyn, Adegem, 04.12.2017.