Ruim een eeuw geleden was Lokeren bezaaid met minstens 35 molens. Van dit rijke molenbezit resteert nog één exemplaar nabij de spoorweg: de "Heirbrugmolen".

De Heirbrugmolen is een stenen korenwindmolen, type bergmolen, aan de westzijde van de Heirbrugstraat (nr. 160), op 1,3 km ten westen van het centrum van Lokeren.

Aanvankelijk stond hier een staakmolen, die we als dusdanig zien afgebeeld op de Ferrariskaart (ca. 1775).

Ter vervanging werd in 1851-1852 de huidige stenen bergmolen gebouwd.

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: De Caluwé-Huygels Jean Baptiste, molenaar te Lokeren
- later, erfenis: a) de weduwe Jean Baptiste en b) De Caluwé Joseph, molenaar te Lokeren (overlijden van Jean Baptiste De Caluwé)
- 17.11.1845, verkoop: a) De Caluwé Victor, molenaar te Lokeren en b) De Caluwé Pierre Jean, molenaar te Lokeren (notaris Roels)
- 08.05.1848, verkoop: De Caluwé-Schalckens Pierre Jean, molenaar te Lokeren (notaris Roels)
- later, erfenis: De Caluwé Pierre Jean, molenaar te Lokeren (overlijden van vrouw Schalckens)
- 02.10.1850, verkoop: De Caluwé-De Strooper Jean-Baptiste, molenaar te Sinaai (notaris Roels)
- 14.05.1851, verkoop: Moens Jean-Baptiste, handelaar te Lokeren (notaris Roels - "et reconstruction")
- 12.10.1860, verkoop: a) Piot Pierre Alexandre, rentenier te Mechelen en b) Piot Valentine, rentenierster te Brussel (notaris Van Landeghem)
- 26.11.1863, verkoop: De Clercq Pierre, molenaar te Wetteren en later te Lokeren (notaris Van Landeghem)
- 08.06.1882, verkoop: Buydens-Verhofsté François, molenaar te Lokeren (notaris Tibbaut)
- 01.03.1883, erfenis: Buydens François en consoorten (overlijden van vrouw Verhofsté)
- 30.11.1883, verkoop: Schepens Leopold, handelaar te Lokeren (notaris Blanckaert)
- 01.06.1886, verkoop: Buydens-Verschraege Charles Gustaaf, molenaar te Lokeren (notaris Blanckaert)
- 15.02.1900, erfenis: de weduwe en de kinderen (overljiden van Charles Buydens)
- 05.02.1919, verkoop: Van Lierde-Aelbrecht Paul Franciscus, molenaar te Zele (notaris Thuysbaert)
- 03.06.1955, erfenis: de weduwe en de erfgenamen van de man (overlijden van Paul Van Lierde)
- 29.01.1957, erfenis: de erfgenamen van de man (overlijden van de weduwe Aelbrecht van Paul Van Lierde)
- 15.05.1957, verkoop: Hesters-Poppe Theophile, landbouwer te Lokeren
- 17.07.1983, erfenis: de weduwe Poppe (overlijden van Theophile Hesters)
- 21.12.1993, verkoop: Stad Lokeren ("aankoop van een beschermd monument")

De windmolen werd in 1873 uitgerust met een stoommachine. Naast de molen verrees een hoge schouw. In 1940 werd de molen gedeeltelijk ontmanteld. De kap en het gevlucht werden toen verwijderd, alsook de bovanas en het kruiwerk. Vanaf toen heeft men dan de molen verhuurd als een gelegenheids-verblijfplaats.

Sinds de jaren 1970 bestond het verlangen om de romp tot volledige windmolen te restaureren. Een eerste stap was de bescherming als monument en als dorpsgezicht, op 11 september 1979. Een tweede stap was de aankoop door de stad Lokeren, gevolgd door een maalvaardige restauratie in 2001-2002, uitgevoerd door 't Gebinte Molenbouw (met molenmaker Johan De Punt) uit Erpe-Mere. De gelaste stalen roeden (25 meter) werden vervaardigd door Derckx uit Wesem (NL).

Op 8 september 2002 werd op Open Monumentendag de molen opnieuw in gebruik genomen. Vrijwillige molenaars zijn het echtpaar Clement De Bruyn en Maria De Rooze uit Lokeren en Jan Buyl uit Lokeren. De molen is toegankelijk gesteld voor blinden en slechtzienden, op basis van een ingediend project bij VCM  - Contactforum voor Erfgoedverenigingen. In een ander bijgebouw is een klein museum ingericht met houtsoorten en kleine stenen molentjes.

Het witgekalkt molenaarshuis (midden 18de eeuw), dat in april 2004 op bevel van burgemeester Filip Anthuenis van Lokeren uit veiligheidsredenen werd gesloopt, werd in 2013-2014 herbouwd met hetzelfde uiterlijk en kreeg een horeca-functie. Heropend als Brasserie "De Molen"  op 8 augustus 2017 met als uitbaters Karin Mechant en Dagobert Caals (e-mail: karin_mechant @ hotmail.com). 

Enkele technische aspecten

Het gaat hier om een stenen bergmolen. In de molenberg (met muurwerk) is een mechanische maalderij geïnstalleerd. De onderdelen werden hersteld, maar zijn niet in werking. Rechts zien we een steenkoppel in een ijzeren kist, aangedreven door een elektromotor. Verder staat op deze verdieping een kleine wanmolen.
In de vloer zijn stukken van de vroegere twee steenkoppels ingewerkt. We zien nog één volledige steen en twee halve stenen (elk van een andere steen).
Op de eerste verdieping, de meelzolder, zien we twee naast elkaar geplaatste, brede meelgoten.
Op de tweede verdieping staan twee maalstoelen met kunststenen. Het ene koppel is nog volledig; het andere is deels geopend om didactische redenen.

De volgende zolders zijn niet toegankelijk. Toch is in het plafond een gat gemaakt om het luiwerk te kunnen zien. Op de luizolder bevindt zich enkelvoudig luiwerk op een luitafel.
In de kap is er veel plaats. Het kroonwiel zit vrij hoog.  De kap draait op een Engels kruiwerk, op rollen met kleine spieën. Rond het vangwiel zit een ijzeren vang. Er is een vrij grote vangtrommel. De ijzeren vangsabel en de vanghaak zijn relatief klein.
Een rol aan de staart loopt tegen de romp aan. Het kruiwerk bestaat uit een groot ijzeren kruiwiel en ijzeren tandwielen.

Lieven DENEWET, Herman HOLEMANS & Maarten OSSTYN

Jaarlijks aantal asomwentelingen:

2003: 4470
2004: 7164
2005: 13342
2006: 5540
2007: 22863
2009: 18634
2010: 18403
2011:

Intekendatum: 23.08.2000, 11 u.
Molen: Lokeren (O.-Vl.), Heirbrugmolen - stenen berg-molen
Bouwheer: Stad Lokeren
Ontwerper: Architectenbureau Paul Gevers, Kasterlee
Opdracht: Aanvraag tot deelname aan de beperkte aanbesteding voor de restauratie; o/cat. D23 - D24, kl. 3; 160 werkdagen
Plaats aanbesteding: Stadhuis, Groentemarkt 1, 9160 Lokeren
Toewijzing: 't Gebinte Molenbouw, Erpe-Mere

Minister Van Grembergen steunt project voor blinden in Heirbrugmolen
De Heirbrugmolen in de Heirbrugstraat heeft geen geheimen meer voor blinden en slechtzienden. Levende Molens vzw werkt een op maat gesneden rondleiding uit. Minister van Monumenten en Landschappen Paul Van Grembergen (Spirit) kwam kijken en zag dat het goed was. Hij bekroonde in 2003 in Lokeren het initiatief als één van de twintig laureaten van de campagne '20 x 1.250 euro'.
Minister Van Grembergen, die blijkt geboren te zijn in de stationswoning van Eksaarde, lanceerde voor de derde keer deze campagne in samenwerking met het 'Contactforum voor Erfgoedverenigingen'. Het initiatief is bedoeld om verenigingen van vrijwilligers met originele ideeën over erfgoed met 1.250 euro te helpen.µ
Molenaarster van de Heirbrugmolen en stadsgids Maria De Rooze ligt als secretaris van Levende Molens vzw aan de basis van het project voor blinden samen met Frans Brouwers. Zij is heel blij met de erkenning. "We hebben ervaring met blinden in musea. We vonden het jammer dat zij niets hadden aan een bezoek aan de molen."
Daarover verder nadenkend, borrelden originele ideeën op. "Cruciaal is dat blinden dingen kunnen vastnemen en oppakken. Dat kan nu eenmaal moeilijk met een molensteen. Daarom gaan we kleine molensteentjes maken. Dan laat blinden toe te voelen hoe graan wordt gemalen. We gaan ook in een touw van 26 meter lang om de meter een knoop aanbrengen. Zo kunnen ze inschatten hoe lang één molenwiek is."
Samen met nog een aantal andere originele invalshoeken en toelichtingsbordjes in brailleschrift gaat dit alles in een kist. Op die manier kan het als didactisch materiaal in andere molens worden gebruikt.

Tijl Vereenooghe, "Lokeren moet gesloopte molenaarswoning heropbouwen", in: Erfgoed, 04.05.2009.
Het stadsbestuur van Lokeren moet de molenaarswoning die het vijf jaar geleden liet slopen, weer opbouwen. De 250 jaar oude woning bij de Heirbrugmolen maakte sinds 1979 deel uit van een beschermd stadsgezicht, maar werd in 2004 door het stadsbestuur om veiligheidsredenen afgebroken. De toenmalige afdeling Monumenten en Landschappen vocht de sloop aan en krijgt nu gelijk van de rechter. Het schepencollege stelt dat het altijd de intentie had om de woning herop te bouwen en er een publieke functie aan te geven. In 2010 zal een ontwerper worden aangesteld.
In april 2004 liet burgemeester Filip Anthuenis (Open Vld) de molenaarswoning naast de Heirbrugmolen slopen, een beslissing waarvoor het stadsbestuur destijds veel kritiek kreeg omdat het de woning jarenlang had laten verkrotten. De toenmalige afdeling Monumenten en Landschappen liet die afbraakwerken stil leggen en stapte naar de rechter. In kort geding oordeelde die dat de veiligheidsredenen gegrond waren en de sloop mocht doorgaan.
Nu moet het stadsbestuur de woning heropbouwen zoals die er oorspronkelijk uitzag. "Er is inderdaad een juridische procedure geweest maar we hebben altijd de bedoeling gehad om de molenaarswoning her op te bouwen," reageert schepen van Cultuur Sabine Van Rysselberghe (Open Vld). "De discussie draait vooral om het binnenaanzicht, het is niet duidelijk of dat ook in de oorspronkelijke toestand moet worden hersteld. Wij willen een publieke functie geven aan de molenaarswoning. Volgend jaar stellen we een ontwerper aan voor de ganse molensite en we hopen dan Europese subsidies te krijgen."

Literatuur

Lieven Denewet, "De Heirbrugmolen: na 62 jaar weer complete windmolen in Lokeren!", in: Molenecho's, XXX, 2002, nr. 4, p. 205-207;
Leo Smet, "De Heirbrugmolen van Paulus Van Lierde", in: Molenecho's, VI, 1978, p. 10;
F. De Vos, "Onze Lokerse windmolens", in: De Stad Lokeren, 3-10-17 en 24 december 1960,
Paul Bauters, "Eeuwen onder wind en wolken. Windmolens in Oost-Vlaanderen", Gent, Provinciebestuur, 1985;
Paul Bauters, "Oostvlaams molenbestand 1986", Gent, 1986 (Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen, nieuwe reeks, 25);
Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Derde aflevering. De arrondissementen Oudenaarde en Sint-Niklaas", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XVI, 1962, 2 (Gent, 1963);
Herman Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 4. Gemeenten K-L", Opwijk, Studiekring Ons Molenheem, 2002
Roland Meyfroot e.a., "Lokerse Molens", Ekeren, 2002, 82 p.
Van Rysselberghe, "Bij de officiële (her)openstelling van de Heirbrugmolen", in: De Souvereinen, Driemaandelijks tijdschrift, Lokeren, Heemkring De Souvereinen, jg. 33, 2002, nr. 4, p. 141 e.v., ill.
Mola, "Aantal asomwentelingen van Oost-Vlaamse molens in 2010", in: /West-/Vlaams Molenblad, XXVII, 2011, 1, p. 51.
W. Smet, "Kijk op het Waasland", Nieuwkerken-Waas, 1976.
W. Smet, "De Windmolens in het Waasland", Nieuwkerken-Waas, 1974.
Paul Huys, "Molens te Lokeren in 1769", De Souvereinen, XII, 1981, p. 101.

Persberichten
Koen Dewanckel, "Op de tast door molen. Minister Van Grembergen steunt project voor blinden in Heirbrugmolen", in: Gazet van Antwerpen, 23.08.2003;
JDL, "Heirbrugmolen", in: Het Nieuwsblad, 27.11.2007.
DHS, "Woning tijdig afgebroken voor Molendag", in: Het Nieuwsblad, 26.04.2004.
Wim Dehandschutter, "Verkrotte molenaarswoning gaat tegen de vlakte. Huis in de schaduw van Heirbrugmolen in Lokeren staat op instorten", in: Het Nieuwsblad, 16.04.2004.
Dirk Van Reusel, "Blinden kunnen molen zien", in: Gazet van Antwerpen, 06.06.2005.
"Burgemeester Lokeren beveelt sloop historische molenaarswoning", in: Het Belang van Limburg, 15.04.2004.
JDL, "Heirbrugmolen", in: Het Nieuwsblad, 13.09.2008.
"Renovatiewerken voor Heirbrugmolen", in: Het Nieuwsblad, 28.10.2008.
Provinciaal Centrum voor Volwassenenonderwijs Waas & Durme Nieuws. "PCVO Waas en Durme helpt Lokerse molen weer draaien. Cursisten houtbewerking maken molen weer maalvaardig". http://www.pcvowd.be, maart 2009
DVR, "Woning naast molen komt terug", Gazet van Antwerpen, 04.05.2009.
Tijl Vereenooghe, "Lokeren moet gesloopte molenaarswoning heropbouwen", in: Erfgoed, 04.05.2009.
JDL, "Heirbrugmolen", in: Het Nieuwsblad, 16.10.2008.
JDL, "Van graan tot brood", in: Het Nieuwsblad, 12.01.2010.
Björn Roska, "Het uiteindelijke prijskaartje zou wel eens kunnen tegenvallen", in: bjornroska.be, gepost op 28.01.2009.
JDL, "Bezoek aan de molen", Het Nieuwsblad, 13.04.2010.
DVR, "Molenaarswoning herrijst als horecazaak, renovatie van het gebouw dringt zich op", Gazet van Antwerpen, 31.05.2011.
LCL, "Molenaarswoning Heirbrug wordt heropgebouwd", Het Nieuwsblad, 08.06.2011.
LCL, "Bouw molenaarswoning  loopt vertraging op", Het Nieuwsblad, 23.10.2013.
Liselotte Cowie, "Site rond Heirbrugmolen moet toeristische trekpleister worden. Jong koppel gaat Molenhuis uitbaten", Het Nieuwsblad, 06.06.2014.
Yannick De Spiegeleir, "Renovatie Heirbrugmolen sleept aan. Uitbater taverne Het Molenhuis ziet klanten afhaken", Het Laatste Nieuws, 24.04.2015.
Lena Van Boven, "Taverne Molenhuis", vlaamsbelanglokeren.be (3 juni 2016).
Ivan Elegeert, "Aangrenzende horecazaak Molenhuis failliet", Het Nieuwsblad, 14.07.2016.
Ivan Elegeert, "Nieuwe poging om Heirbrugmolen op te waarderen", Het Nieuwsblad, 13.09.2016.
Y(annick) D(e) S(piegeleir), "Nog geen uitbater gevondenn voor Heirbrugmolen", Het Laatste Nieuws, 08.12.2016.
Yannick De Spiegeleir, "Weer leven in Heirbrugmolen. Koppel opent begin augustus horecazaak", Het Laatste Nieuws, 22.07.2017.
Ivan Elegeert, "Brasserie zet Heirburgmolen opnieuw op de kaart. Stad wil samen met uitbaters molensite nieuwe impuls geven", Het Nieuwsblad, 20.07.2017.

Mailberichten
Karin Mechant, Lokeren, 20.10.2017 (uitbater van de Brasserie "De Molen" naast de Heirbrugmolen).
Yannick De Spiegeleir, "Buurtbewoners willen herinrichting molensite. Bewoers Heirbrugwijk stellen zelf plan voor opwaardering op", Het Laatste Nieuws, 14.02.2018.