------------------------

J. Vrancken, "De watermolen van Sint-Martens-Bodegem", in: Eigen Schoon en de Brabander, LII, 1969, p. 424-443 en LIII, 1970, p. 136-160.

1. DE MOLENS IN DE VALLEI VAN DE MOLENBEEK.

In de driehoek die gevormd wordt door de steden Brussel, Aalst en Ninove ligt de vallei van de Molenbeek, die eveneens de Bellebeek genoemd wordt.

Haar oorspronkelijke naam was de Alphene (1), die hierdoor de benaming van dorpen en gehuchten in de omgeving heeft beïn­vloed. Op het grondgebied van de gemeente Teralfene mondt deze rivier uit in de Dender en te Ternat kennen we de gehuch­ten Neerhalfen en Ophalfen. De vallei is omgeven door kleine heuvels van 30 tot 55 m hoogte boven de zeespiegel, waarop smal­le beekjes bijna verloren voortstromen naar de laagte toe met als eindbestemming de Molenbeek, die diagonaal door het dal loopt.

Uit het noorden krijgt zij het water van de Okaaibeek (vroe­ger Cauwbeek) die uit Hekelgem komt de Overnellebee (2) of Asbeek, met haar zijrivier: de Keerlemeersgracht, de IJsbeek of IJzenbeek vanuit Asse en de Nieuwermolenbeek. Uit het zuiden ontvangt zij de beken van het  Payottenland, zoals de Kruisbeek of Bosbeek die met de Hollebeek samenvloeit, de Lombeeksebeek (3), de Kasteelbeek (vroeger Merschebeek), die het water op­vangt van de Klapscheutbeek en de Keurebeek, verder de Ter­lindenbeek, de Plankenbeek en de Zibbeek uit Schepdaal.

De vruchtbare gronden langs de beemden waren dan ook geschikt om graangewassen te winnen. Van deze teelt wordt trou­wens reeds melding gemaakt in de dorpskeure van Sint-Marren$s-Bodegem in het  jaar 1279. Vervolgens dienden deze granen tot meel  gemalen om de bewoners voedsel te verschaffen.

De plaatselijke heren die de absolute heerschappij hadden over de grond, de stuwkracht van het water en de wind, richtten er langs de beken waterbanmolens op naast een aantal andere functionele installaties, zoals brouwerijen, bakovens, oliepersen, wijnpersen, smidsen, enz. Deze stelden zij ter beschikking van hun onderdanen die verplicht waren, tegen betaling van een zekere vergoeding, hun graan daar te laten malen, hun bier te  brouwen, enz. Deze inrichtingen met dwangkarakter behoorden van oudsher tot de heerlijke rechten van de heer, die in deze banaliteiten nog een bron van inkomsten vond.

Rekening houdend met de kleine hoogteverschillen die in de streek voorkomen, was men verplicht over  te gaan tot het systeem van het bovenslagrad. Het water loopt door een goor en stort zich over het rad heen, in tegenstelling met de onderslagmolens waar het water onderaan tegen de schoepen van het waterwiel stoot om dit in beweging te brengen (4). Sommige molens liggen zowel links als rechts van de vliet en andere zijn er helemaal van verwijderd omdat een kunstmatige kanalisatie werd aange­bracht. Zo werd de Alfene over een afstand van meer dan 2 km uit haar oude bedding afgeleid om voldoende val te verzekeren aan de Bellemolen te Essene.

Al die watermolens zijn schilderachtige plekjes die het kun­stenaarsoog boeien met hun bemoste of druipende raderen, hun primitieve houte  stuwen en schuiven, hun wit bestoven intrrieur en sommige onder een oud geboomte zijn werkelijk met hun omgeving vergroeid.

De toepassing van de waterkracht in het oude waterrad vonden we terug te :

Sint-Martens-Bodegem: molen te Voorde op  de Molenbeek;
Ternat: molen te Ophalfen op de Steenvoordbeek;
           molen van Ten Berge op de Steenvoordbeek;
           molen van Steenvoort op de Steenvoordbeek;
Schepdaal: Zierbeekmolen op  de samenvloeiing van de Sibbeek en de  Plankenbeek;
Asse: IJzenbeekmolen te Terlinden op de IJzenbeek; Waerborremolen op  de  IJzenbeek ;
Sint-Ulriks-Kapelle: Nieuwermolen op de Nieuwermolenbeek;
Essene: Overnellemolen op de Overnellebeek;
Bellemolen op de Bellebeek;
Sint-Katarina-Lombeek: Plotermolen op de Lombeeksebeek;
Borchtlombeek: Stampmolen aan de Loddershoek;
Wambeek: Klapscheutmolen op de KJapscheutbeek.

In het begin waren de watermolens opgetrokken uit leem en met stro bedekt, doch stilaan kreeg de molen het uitzicht van een kleine boerderij, waarvan de bezigheden trouwens niet onver­enigbaar waren met die van het maalbedrijf. Was de kracht van het water niet groot genoeg dan stuwde men het vaak in de bo­venbeek op door middel van een dam of een stenen muurtje om het hoogteverschil met de benedenbeek te vergroten (vb. Klap­scheutmolen) en aldus de kracht van het stromend water  te versterken.

Ten tijde van grote waterrijkdom in de winter, herfst en lente werden de kunstmatig aangelegde vergaarvijvers  gevuld. Hierin werd het water opgespaard om het aan te spreken in de perioden tijdens dewelke men onvoldoende rechtstreekse aan­voer bekwam.

Oorspronkelijk waren de molenaars dus werklieden in dienst van de plaatselijke heer en dienden zij aan hem hun pacht te be­talen. Toch moet de nadruk gelegd worden op het feit dat zij in de plaatselijke economie een sleutelpositie innamen. Zij konden tot zelfstandige molenmeesters opklimmen om het bedrijf daarna in eigendom te verwerven.

Met zekerheid weten we dat er reeds in 1295 een watermo­len bestond te Sint·Martens-Bodegem. In het register van de cijnsplichtigen der voormalige Sint-Baafsabdij te Gent van gemeld jaar, worden 4 inwoners van de gemeente vermeld. Deze zijn: Hen­ricus Scauard, een zekere Johannes die de zoon is van een ge­naamde Bearrix Scauard, zuster van voornoemde Hendrik, Arnol­dus, zijn broer, en «Johannes molendinarius» of Johannes, mo­lenaar.

In deze bron worden Jan Deckere als mulder te Itterbeek, een andere Jan als mulder te Anderlecht en Jeannes de Triere, als molenaar te Vilvoorde vermeld.

De oudste archieven die wij  doorplozen gaan slechts terug tot 1673, en werden te St.-Martens-Bodegem in het sterfhuis van Petrus D'Hauwer geïnventariseerd op 16 februari 1959 door no­taris Albert Van Eeckhoudt. Het is dank zij deze dat allerlei oude documenten hieromtrent op het laatste ogenblik gered werden van de brandstapel, die op de grote kuis in het sterfhuis volgde. Onze oprechte dank hiervoor aan de heer notaris Albert Van Eeckhoudt, die ons verder tijdens de oozoekingen steeds welwil­lend bijstond.

2. VERPACHTING VAN DE WATERMOLEN TE  ST.-MAR­TENS-BODEGEM IN 1673.

Eigenaars van de molen.

De gemeente Bode em was verdeeld in twee heerlijkheden. Vooreerst een gedeelte dat men in leen hield van het land van Dongelberg, met meier, schepenbank, feodaal hof en cijnsbank, waarvan de opbrengst in 1530 niet minder dan 23 carolusgulden bedroeg. Reeds vóór de 12e eeuw hadden de heren van Gaasbeek het grootste deel van het grondgebied van Bodegem met het recht van lagere jurisdictie of dorpspolitie aan de heer van Dongelberg overgedragen. Deze had het in leen gegeven aan een plaatselijke heer die de titel van heer van Bodegem droeg.

Verder was er nog een cijnsheerlijkheid die in leen werd gehouden door de "overherem" van Gaasbeek met een middel­ bare en hogere jurisdictie.

Nadat de heerlijkheid van St.-Martens-Bodegem op aanvraag van Catharina de Borchgrave omwille van schulden te  koop was gesteld, en ingevolge het decreet van 26 januari 1594, door de Souvereine Raad van Brabant geveld, werd het dorp de eigendom van Jan de Walsche, echtgenoot van Barbara  Vanderbeken, op 28 september van gemeld jaar Korte tijd later werd het  opnieuw verkocht aan François del Campo, doch ten gevolge van de zeer slechte nalatenschap van een zijn er afstammelingen, met name Filips-Alphons del Campo en naar aanleiding van een vonnis van de Souvereine Raad van 19 mei 1671, werden de goederen te St.­ Martens-Bodegem van Mevrouw Del Campo afgekocht door de weledele heer Nicolaes Schier de Vermandois, heer van Warmen­huyze, Crabbendam (5), Poelgeest, enz.

Opnieuw werd de heerlijkheid bij decreet van hogergemelde raad op 22 januari 1676 aangekocht door  kanunnik Jan Vecque­mans lid van de Souvereine Raad van Brabant, ten bedrage van 36.000 livres. Deze «goedenisse» werd op 21 mei 1676 door het leenhof van Dongelberg bekrachtigd. Na 9 maand liet hij ze over aan zijn zuster Anne-Marie enaan zijn schoonbroeder Jonker Philips-Ignatius de Fierlant. Vecquemans verkocht ze op 27 oktober 1695 aan graaf de Thirimont, dooh deze verkoop betrof slechts de heerlijke rechten teneinde de geschillen te doen ophouden die tussen de heer van Gaasbeek en die van Dongelberg inzake jurisdictie waren op­gerezen. De goederen integendeel, waaronder de watermolen,bleven in handen van de erfgenamen Vecquemans.

Verpachtingswijze.

De oudste pachtvoorwaarden, die we in het archief van het molenhuis terugvonden, dagtekenen van het jaat 1673. Ze werden opgemaakt door meester Thibau Gosloret, aangesteld door de heer Nicolaes Sohier de Vermandois, die Merten Cappens als mo­lenaar had afgedankt omdat hij aan de pachtvoorwaarden niet voldeed.

Nadat de verhuring door aanplakbiljetten ter kennis van het publiek was gebracht, had op 11 maart  1673 de enige  zitdag voor de verhuring plaats, in aanwezigheid van meier Philips Van den Houte en vier van zijn schepenen: Guilliam Plasch, Philips Itterbeecx, Nicolaes De Smeth en Peeter Van der Meerten.

Op deze vergadering begon men met de voorlezing van vol­gende voorwaarden :

"Inden eersten, men sal verhueren met palmslagh ende hooghen in graenen, doende den palmslagh twelff guldens, tot behoef van den ghenen, die den palmslagh sal hebben vercreghen, ende ieder hooghe drye sisteren coren, de twee derde deelen daervan jaere­lycx in meerdernisse vande huere ende pacht, ende het restereode derde sister ten behoeve vanden hoogher eenemael, ende niet jaerelycx gerekent, dit derde sister creghen dertigh stuyvers.

In den verstande nochtans dat inghevalle den huerelinck blijffr den genen die den palmslagh sal syn ghegheven ende hooghen ghesteh bij het selve recht van den palmslagh, ende hooghen aen syn selven sal vinden sonder daer vore eenich recompens ofte voordeel te connen oft moghen pretenderen.»

Door de oproeper, die de algemene voorwaarden voorlas, werd daneen zeer hoge inzet als huurprijs voorgesteld. We ver­onderstellen dat deze ongeveer 20 mudden graan bedroeg. De liefhebbers beginnen dan af te bieden en voor 161.1 mudde vond men nog geen enkel liefhebber. De oproeper diende vervolgens de huurprijs te verlagen tot 16 mudden en dadelijk werd de «palmslag» gegeven door Anthoen van Opdenbosch. Hierop werd de kaars aangestoken en nadat hij nog driemaal met 3 sisters verplicht was te verhogen, werd hem de pacht toegezegd.

De huurder moest dan ter zitting of ten laatste gedurende de acht volgende dagen iemand aanduiden die borg  stond voor de betaling  van «syn jaerelycksche huere ende pacht, welcke cautie sal wesen als principael, zonder excussie noch divisie, met excep­tie van alle beneficiën ende privilegiën, etc.». Hierdoor bekwam men een verzekering tegen alle ongevallen van brand en andere, die door de schuld, de verwaarlozing of het slecht toezicht van de molenaar zouden kunnen ontstaan. Ingeval er geen borg opdaagt «binnen den voorsc. tydt van acht daeghen naer de keersber­ringhe men van huere sal oproepen ende verhueren of synen perycle.».

De molen werd verhuurd voor een termijn van 6 jaar, te beginnen op 16 maart, met dien verstande dat het volstrekt ver­boden is deze in onderhuur te geven aan een ander. De pachtprijs moet te Brussel vereffend worden ten huize van de verhuurder en zulks in vier maal, d.i. om de 3 maand in goed graan.

«Maalders en bakkers zijn dieven en pakkers». Om de werkelijk­heid ervan te voorkomen werd voorzien dat de molenaar 1/10 of ongeveer 6,25 % van het hard graan als maalloon mag afnemen (6) en 1/20 of  5 % van de mout, zoals men sinds vroeger gewoon was «te molsteren sonder argh of list».

Het arbeidsloon van de maalder verschilde volgens de plaats en werd het «molster» genaamd. Dat  kon geschieden door afschepping met de molsterschotel van het  graan boven in de stortkar ofwel door afschepping van het meel dat in een vat werd gesohud. De hoeveelheid, overeenstemmend met  1/16  of 6,25 %, die op sommige plaatsen tot 1/24 verminderde, was bij markering aangeduid. Het afgeschept graan of meel werd in schepzakken of in het molstervat bewaard. In de molen mocht daarom slechts gemolsterd worden met een gebrand molster­vat (7).

Het was ten strengste verboden de granen te verwisselen die  de molenaar met kar en paard had opgehaald of die door de boeren  zelf naar de molen gebracht  werden. Aan elkeen diende het zijne teruggegeven. De molenaar diende daarom regelmatig met zijn kar rond tè rijden, elke dag in een  ander kwartier van de gemeente, zodat hij om de week rondgereden was en dit zowel om het graan op te halen als om het meel af te leveren bij de in­ gezetenen die zelf voor het vervoer niet konden instaan. Gewoonlijk hing er dan een bel aan het paard en het gerinkel kon tot in huis gehoord worden om niet te moeten roepen van op de kar.

Gebeurde het dat veel inwoners op dezelfde dag naar de molen kwamen om hun graan te laten malen, dan mocht hij niemand laten voorgaan, doch elkeen diende zijn beurt af te wachten «soo wel backers  als brauwers». In alie geval werd voorkeur gegeven aan de onderhorigen van de heer tegenover diegenen die vreemd ware  en de gemeente niet bewoonden.

In het molenhuis zelf was de molenaar verplicht een weeg­schaal te hangen om het aangebrachte graan te wegen «ende soo veel meel wederomme te gheven behalven synen molster» dat voor het stof met 1 pond werd vermeerderd. Gewoonlijk diende de weegschaal door de heer geleverd te worden en de gewichten moesten geijkt  zijn en regelmatig nagezien (8).

Onderhoud van beek en vijvers.

Als de molen stil ligt moet het water door een "wintgat" kunnen lopen  en het mag uitzonderlijk opgehouden worden om te malen zonder ooit over de dammen te stromen. De uitbater moet tijdig de schutten trekken om geen overstroming te veroor­zaken waardoor aan de aanpalende landerijen zou schade kunnen aangebracht worden waarvoor hij aansprakelijk zou gesteld wor­den .

Zoals hoger gemeld werden soms maalvijvers aangelegd, waarin het water opgespaard werd voor de dagen tijdens dewel­ke de rechtstreekse aanvoer onvoldoende was. Op deze vijvers werd meestal vis gekweekt en ze werden afzonderlijk  verhuurd. Ingeval de huurder wenste te vissen dan was het de molenaar verboden gedurende 15 dagen het water van deze vijver te ge­bruiken. In dit geval was hij verplicht de voorraad van de nieu­we vijver of van de «huysgracht ende snoeckgracht» aan te spre­ken. Gedurende drie dagen per jaar mag hij in het geheel niet malen opdat men goed zo kunnen vissen. De huurder van de visvijver diende de molenaar hierover echter op voorhand in te lichten, zodat de bevolking tijdig zou kunnen gewaarschuwd wor­den over de dagen dat er niet gemalen wordt en opdat zij hiertoe de nodige schikkingen zou kunnen treffen. Aan de vissers die de molenaar eten, drinken en slaapgelegenheid te verschaffen (9) .

Opdat het water van de maalvijver op behoorlijke hoogte zou blijven, wordt de «pegel» aangebracht in overleg met de vissers en de molenaar, zoniet  zal men  de  oude «pegel» moeten eerbiedigen. De molenaar is verplicht voor de vijvers steeds vers water van de beek te leveren. De hoeveelheid  is eveneens bepaald op «die grootte van eenen eggergraet vers water: tydt loopende sonder stoppen».

In de beek diende het water driemaal per jaar hoog te staan teneinde de nieuwe vijver en de «huysgracht» van water te voorzien en zulks zeker éénmaal tijdens de zomer «so wanneer datter water van noede ware». Bij hoog water waardoor de vergaarvijvers gevuld werden is het verboden «eenighe  berdens vande ravytsen aff te breken ende water te laeten loopen oft het water dat ghesteyght is aff te laeten oft aff te steken».

Het onderhoud van de rivier viel ten laste van de molenaar, die ze moest kuisen «wanneer het beley sal worden vercondight ende gheboden worden».

Daar de plaatselijke heer van Bodegem de absolute heerschap­pij bezat over de grond, de lucht en het water, was de maalder verplicht hem «eenen wint ende eenen brack (hond)» ter be­schiklking te stellen wanneer hij op jacht trok (10). Teneinde binnen een bepaalde tijd zijn werk uit te voeren, moest de mo­lenaar st:eeds op volle rendement werken. Indien hij vrijaf wenste te nemen werd de vergunning aan het gemeentebestuur aangevraagd. Daarna werd deze periode in de molen aan het publiek kenbaar  gemaakt.

Onderhoud van molen, brug en gronden .

De brug van de beek zelf dient door de molenaar en op zijn kosten in goede staat onderhouden. Bij overname van het molenbedrijf zal het onderhoudswerk ervan getakseerd worden «midtsdien hem 't synen aencommen leverende in goeden staete en sal oock 't synen affscheyden de selve alsoo moeten laeten ende soo we moeten onderhouden dat den verhuerdere cost noch last daer aen sal comme te leyden ofte anderssints allen 't selve op hem te verhaelen».

In de huurprijs is begrepen: de beschikking over de water­molen en alle bijgebouwen evenals de gronden die hieraan ver­bonden waren. «Item men sal den molen aenden huerelinck le­veren met alle syne appenditiën soo binnen als buyten, roerende ende onroerende wercken, 't sy van boutte, eyser, seelen, winden, molenhuyse, ravytsen, bruggen ende anderssints ... te weetene eenen waterbandtmolen ten respecte van de cheynsgelders metten molenhuyse ende  alle andere syne toebehoorten, ghestaen ende gheleghen in de Proohie van Bodeghem, te noorden met een dag­wandt meersch, daerneffens gheleghen, geheeten het molenloon­teken.»

Bij begin en einde van de pacht werd overgegaan tot de schatting van de goederen door de gezworen molenslagers in aan­wezigheid van de oude en de nieuwe pachter. De afgaande mo­lenaar kreeg de meerwaarde vergoed of moest de minwaarde bijbetalen. «Alles op priseringhe van ghesworen schatters oft molen­slaeghers ende 't synen affscheyden allen 't selve repareren 't ghene welck hem alsoo by priseringhe ghelevert sal syn gheweest, alsdan den aencomenden pachter in behoorelycken staet ende soo goedt weder te leveren op visitatie ende priseringhe alsvore ter presentie van beyde de partyen, ende indyen de priseringhe arger bevonden wierde dan alsnu sal worden ghepriseert, sal den huere­linck de voorschreve argenisse alsdan in ghereede penninghen moe­ten oplegghen ende betaelen, ende inghevalle van beternisse, sal het selve aenden muylder insghelycx moeten opgheleght ende goedt gedaen worden.»

De kosten van deze schatting worden door beide partijen voor de helft  gedragen. Voor de molenstenen wordt de dikte in duimen gemeten met aanrekening van het verschil tegen 14 rijns­gulden per duim. Van dezelfde prijs zal hij eveneens kunnen ge­nieten in geval hij nieuwe molenstenen aankoopt.

Elkeen die zou bemerken dat aan het ene of  andere voor­sohrift van het contract niet voldaan wordt, mag dit kenbaar  ma­ken aan de wet en raad van St.-Martens-Bodegem. Na onderzoek, zal de molenaar gebeurlijk beboet worden met 18 rijnsgulden, waarvan er 12 in de kas van de verhuurder terecht kwamen en uitgekeerd werden «tot behoeff vanden aenbrenger».  Alle moei­lijkheden die zouden kunnen oprijzen en niet in de pachtovereen­komst werden voorzien, zullen steeds beslecht worden voor de schepenbank van Bodegem.

In het slot van het contract vernemen we dat Anthoen van Opetenbosch als huurder van de molen werd aangesteld. «Op den XI mart 1673 is tot Bodeghem naer voorgaende affixie vande billetten ghehouden sitdagh, tot verhueringhe vanden molen hiervooren gheroert ende den selven affghecommen  synde tot op sesthien mudden en half, en is daer vooren by niemanden den palmslagh ghenomen ... De post is daer van den palmslagh  ghe­gheven voor sesthien mudden met  drye hooghen aen Anthoen van Opdenbosoh, de keersse ontsteken synde, ende is hem met­ten uytganck vande  selve ghebleven.»

De archieven ontbreken dan tussen 1673 en 1728, toen een nieuwe pachtovereenkomst werd gesloten met Gillis Brughmans.

Volgens een inventaris «der stucken raekende den molen tot Bodeghem,over te leveren aen de molder Franciscus van Roy als cooper dier tegen Jonck. vi. de Vecquemans ende de kinderen van den heere Carton» van 1794, zouden nog volgende overeenkomsten opgemaakt zijn:
13 februari  1679: met mulder Anthoen van Opdenbosch.
4 maart 1689: met mulder Van den Houten;
19 april 1719: met molenaar Jacques Bruggemans.

Verder ontbreken nog de overeenkomsten van 14 juli 1756 en 23 december 1791. Ze werden nergens teruggevonden.

3. PACHTOVEREENKOMST VAN 27 JULI 1728.

Op hogergemelde datum verhuurt notaris De Kegel van Ternat de watermolen van Sint-Martens-Bodegem in aanwezig­heid van Joannes  Filippus Vecquemans en zijn echtgenote Con­stantia Collaert. Als getuigen traden op: Joncker Jacques Du­ bois de Fienes en Joseph Watrigant.

Gillis Brughmans huurt voor een  periode van 3 jaar tegen 240 gulden per jaar. Ingeval er een oorlog zou uitbreken dan mag de pachtprijs met 20 gulden verminderd worden. Zulks wordt neergeschreven ais volgt: ...te weten den watermolen met de edifitiën daer aen gelegen tot Ste. Mertens Bodeghem om ende voor de somme van twee hondert veertigh guldens 't sjaers in teyde van peys ende in teyde van oorloghe voor de somme van twee hondert twintigh guldens...». Om de zes maand moet de helft van deze som betaald worden.

De maalder moet zich bovendien «...reguleren naer alle ende iegelycke conditiën vervath in de huercedulle voorgaendelyck ge­passeert tusschen wylen den heere Raedt Vequemans, ridder, heere van Bode hem ende Jacques Bruggemans voor den notaris meester Niclaes Rosseau ende getuyghen...»  op 4 maart 1689.

Na de zitting overhandigt Gillis Brughmans een obligatie van 400 gulden aan de heer verhuurder «tot last van Francis Brug­gemans ende syne huysvrauwe aen hem acceptant gedonateerd  by den heere Joncker Franciscus Vequemans» op 10 maart  1727.

Voor het gebruik van een half bunder land, het «molen­ stuck» geheten, moest afzonderlijk 4 gulden per jaar opgebracht worden.

4. PACHTOVEREENKOMST VAN 1737.

Uit het contract van 1673 weten we dat Anthoen van Op­denbosch (11) voor een termijn van 6 jaar als molenaar werd aangesteld te Voorde. Volgens hogergemelde inventaris kunnen we melden dat Van den Houten er van 1679 tot 1689 werkzaam is geweest, daarna Jacques Brughmans (1719-1728), terwijl Gillis Brughmans er leefde van 1728 tot en met 1737.

In laatstgenoemd jaar waren Jonker Philippus de Vecque­mans en zijn echtgenote Constantia de Collaert de eigenaars van de molen die zij verhuurden aan Joannes Van Lierde, zoon van Pieter van Lierde. Van 17 augustus 1737 af krijgen wij te Bode­gem een van de grootste molenaarsfamilies, waarover we in een afzonderlijk hoofdstuk handelen.

Joannes Van Lierde huurt de «waterbantmolen metten mo­lenhuyse ende alle andere syne toebehoorten daer aen gelegen, metten hoff ofte hoplochtinge, gestaen ende gelegen in de pro­chie van Bodeghem te Voorde, met den grooten dam tusschen den maelvijver ende de beke, ende alnoch een halff  bunder lants salvo justo genoempt het molenstuck». De huurtermijn loopt over 9 jaar, doch de verhuring mag  per 3 jaar geschieden indien de opzeg minstens zes maand op voorhand  plaats grijpt. De huurprijs is vastgesteid op 270 gulden per jaar, tweemaal per jaartenhuize van de verhuurder te vereffenen, ten laatste 6 weken na de ver­valdag (Bamisdag).

We bemerken dat de pachtprijs van 1728 af niet meer in natura doch in geld wordt vastgesteld. In deze periode bevinden we ons bovendien in de moeilijke tijden toen het belastingen re­gende op de hoofden van de inwoners. Daarom wordt in de overeenkomst een bijzondere alinea voorzien, die hierop betrek­king heeft. De helft van de 20e penningen zal de molenaar «ten regarde vanden molen» en alle dorpslasten «ten regarde van het halff bunder lants» moeten dragen met  dien verstande dat hij deze  sommen niet van zijn huurprijs mag aftrekken «derogerende tot dyenaen syne majestcyts placaerten ende uuytsendingen dese ter contrarien» (12) .

Zoals we reeds vroeger opmerkten werd de  prijs dus eveneens vastgesteld volgens de slijtage van  de molenstenen «te we­ten van deken duym elff guldens vyffthien stuyvers ende voor den liggenden steen ses guldens ende van gelycken ter contrarie, alles ingevolge van het oudt taxaet daerover geschiet  tusschen wylen den heere Raet Vequemans ende Jaques Brughmans».

Voor de vissers zal «den molder het water an den selven vijver moeten derven den tydt van acht daegen maer eens s'jaers, ende drye daegen des sjaers die  beke  derven sender maelen ». Een gedeelte van de straat «van den cant van den vijver ende oock vanden  cant van de hoffstede soo verre als deselve loopen» dient door de molenaar onderhouden met het  hout dat door de eigenaar van de  molen zal geleverd worden.

Het molenhuis moet in orde gehouden «van onder tot bo­ven 't synen coste sonder corten aen syne huere, soo van plecken, latten, vitsen, nagelen als anderssints ... ende raeckende het dack van den selven huyse sal 't selve int acneomen getauxeert worden ende int affscheyden om d'een d'ander alsdan opte leggen ende te betaelen de  beternisse ofte argernisse». De bomen rond  het  mo­lenhuis of op de grote dam van de maalvijver blijven eigendom van de verhuurde  evenals het kreupelbout dat daarvan voort­ komt. De molenaar heeft slech ts recht op het gras dat op deze goe­deren groeit. Ten bate van de eigenaar moet hij ook «het graen ende mout voor de consumptie van het huys vanden heere ende vrouwe verhuurders» gratis malen. Hij is bovendien verplicht twee nieuwe witte molenstenen aan te kopen die bij het einde van zijn pacht door de gezworen molenslagers getaxeerd zullen wor­den.

Op deze verhuring waren aanwezig: Francis Vandergucht en Francis De Coster als getuigen van de notaris, molenaar Jan van Lierde samen met zijn vader Peeter van Lierde en zijn broer Peeter van Lierde evenals Peeter Bastaerts, molenaar te Tombergen (13).

Alle gebeurlijke geschillen dienden beslecht te worden door de Souvereine Raad van Brabant, de heren wethouders van de stad Brussel en de schepenen van Sint-Martens-Bodegem.

Het jaar daarop werden door Jan Van Lierde verbeterings­werken aan de molen aangebracht, waaraan de steen met het jaar­tal 1738 nu nog herinnert.

5. DE FAMILIE VAN LIERDE (14 ).

Wanneer Jan Van Lierde in 1737 op de watermolen te Voor­de komt, dan krijgen we een afstammeling van het merkwaardig­ste molenaarsgeslacht van West-Brabant en van het land van Aalst  (15).

Zijn voorouders waren reeds als molenaars bekend:

- zijn grootvader Jan Van Lierde (zoon van Niklaas); gehuwd met Jenneken Pierets was mulder op de stampmolen Te Bruggen te Meerbeke bij Ninove, die hij in 1633 van de familie De Nayer aankocht.

Het is deze Jan Van Lierde die de voornaam gaf aan zijn kleinkind Jan Van Lierde en waarschijnlijk zijn peter is geweest.
Zijn vader: Peeter Van  Lierde, gehuwd met Anna De Neve (dochter van Guilliam en Anna Walckiers) was zelf «meester­ stampmeulder» op de  stampmolen Ten Berghe te Meerbeke. één van zijn ooms, Pauwel Van Lierde, geboren te Meerbeke in 1673, was eveneens meester-mulder te Meerbeke in 1729. In het gezin van Jan Van Lierde werden niet mmder dan acht kinderen geboren, zes jongens, waarvan er vijf  molenaar werden en twee meisjes.

1) Adriaen Van Lierde, die als meisenier bekend staat en ge­huwd was met  Anna De Vleeschouwer. We vinden bei­den terug inde schepengriffie van Gooik in de jaren 1762 en 1769.

2) Jan Van Lierde: gehuwd met Anna-Maria Steppe op de molen te Bodegem, en daarna met Anna-Cathelyne De Kempeneer, als maalder te Dilbeek.

3)  Francis Van Lierde, gehuwd met Joanna Van der Myns­brugge, die van 1750 tot 1782 op de molen van Bode­gem woonden en wier dochter Antoinette huwt met Franciscus Van Roy, ouders van Hendrik Van Roy, molenaar.

4) Marie-Anne, gehuwd met Michiel van Opdebosch.

5) Michiel, gehuwd met Catharina Oriens, was mulder te Opalfen-Ternat. Hij huurde er de watermolen van Jan Van Lierde (16) .

6) Franchoyse, gehuwd met Peter van Audenrode.

7) Nicolaes, gehuwd met Cathelyne Van den Eynde, was mulder te Meerbeke.

8) Peeter, gehuwd met Theresia Van Audenrode, was mul­der op de windmolen te O.-L.-Vrouw-Lombeek (17), waar zijn vrouw geboren was.

Uit het huwelijk van deze kinderen zouden eveneens nog verschillende molenaars voortspruiten.

Jan Van Lierde x Anna-Maria Steppé.

Judocus, eerst gehuwd met Marie-Anna Renders, en daarna met Marie-Anna Vander Elst, was mulder op de watermolen te Sint-Anna-Pede.

Franciscus: mulder op de  molen van Drie Fonteinen te Vil­voorde in  1763.

Petrus: gehuwd met Barbara van Nieuwenhuyze: mulder op de korenwindmolen te Borchtlombeek. Anna-Maria: gehuwd met Jan Van den Driessche.

Francis Van Lierde x ]oanna Van der Mynsbrugge .

Antoinette Van Lierde: gehuwd met Franciscus Van Roy, mulder op de watermolen te Sint­ Martens-Bodegem.

Michiel Van Lierde x Catharina Oriens.

Jan Baptist: hij was in 1770 maalder te Kester (Tomberg), in 1786 mulder te Denderwindeke, en in het jaar VI van de Franse Revolutie mulder te Gooik.

Philippus-Jan: gehuwd met Marie VanEeckhout,was mul­der te  Denderwindeke in 1786 en later te Wambeek. In 1804 waren hun zonen: Carolus: mulder te Neigem
                                                      Jacobus: mulder te Wambeek

Jan-Baptist: mulder te Grimbergen.

Peeter Van Lierde x Theresia Van Audenrode.

Catharina Van Lierde, gehuwd  met Franciscus Van Auden­rode, die mulder was op de stampmo­len van de Loddershoek te Borchtlom­beek in 1766 en te O.-L.-Vrouw-Lom­beek in 1786 (18).

In deze familie ontmoeten we enkele leden die een mei­seniersbrief bezaten. Aldus genoten ze van verscheidene vrijstel­lingen, zoals karweien en van de Dode Hand, evenals van meer­dere voorrechten, zoals het vonnissen voor eigen schepenbank, waar ook het misdrijf gebeurd was. De meiseniers behoorden du tot de bevoorrechte stand van landlieden, door de heer vrijge­maakt  en aan zijn dienst of huis verbonden, in tegenstelling met de kleinere landbouwers die men «cosaeten» noemde.

Zo trok Adriaen Van Lierde, zoon van Peter en Anna De Neve (geboren te Meerbeke), op 9 april 1767 naar Grimbergen om er zijn meisenierschap te bewijzen voor de schepenbank en zijn meiseniersbrief in ontvangst te nemen. Als getuigen traden hierbij op: Christiaen van Lierde en Nicolaes de Vleeschouwer, beiden kozijn van Adriaen (22).

Hetzelfde deed Catharina Van Lierde, dochter van Peeter en Theresia Van Oudenrode (geboren te O.-L.-V.-Lombeek), te zamen met haar zuster Maria-Anna-Christina, die beiden te Grimbergen op 23 maart 1784 als meiseniet werden ingeschreven. Als getuigen traden op: Jan-Baptist  Van den Bossche en Geert Van Audenrode voor Catharina en Geert Van Audenrode (oom) en Francis Van Audenrode (zwager) voor Maria--Anna-Christina (23).

6.  PACHTOVEREENKOMST VAN 19 JANUARI 1750.

Voor notaris De Kegel te Ternat verschenen Vrouwe Maria­ Constantia de Collaert, weduwe van wijlen Jonker Philippus de Vequemans en Franciscus Van Lierde «Sone peeters in houwelyck hebbende Joanna van derMynsbrugghe» met de getuigen An­dreas Van der Mynsbrugghe en Joannes-Baptista Evenepoel. Voor een termijn van 9 jaar wordt de «waterbandtmolen» met huis, «hoff ofte hoppelochtinghe" verhuurd «te Voorde met den groe­ten dam tusschen den maelvijver ende de beke ende ... een halff bunder landts salvo justo genoempt  het molenstuck, hem huer­linck ghenoegh bekent, vermits hij het selve nu eenighe jaeren geleden heeft in huere bezeten...» voor 270 gulden per jaar.

De huurder moet betalen «alle koninckx ende dorpslasten' 20e, 40e, 100e, minder of meerdere penningen, «contributien van den vyandt» en alle andere lasten, zonder deze van zijn pacht­prijs af te trekken. De eigenares zal echter te haren laste nemen «de  heilicht der twintighste penninghen te stellen oft te excogi­teren nopende de domicillie van den selven molen, sonder te moeten betaelen eenighe lasten die sullen ghelegt worden op den grondt».

De molenaar heeft nog steeds het recht om 1/16 van het graan en 1/20 van het mout, mag de granen niet verwisselen «die de goede luyden sullen hebben ghebrocht ofte die hij sal heb­ben gehaelt» en niemand laten voorgaan «ten waere met consent vande graenbrenghers».

«Item alsoo den huerlinck door synen voorsaet  aen wylen den voorschreven heere Vecquemans, ghewesenen man van de vrouwe verhuerderesse, heeft goet ghedaen eene somme van vyff hondert sestigh guldens sesthien stuyvers twee oorden, over het tauxaet van de molensteeoen ende roerende  wercken ghedaen door meesters  molenslaghers de dat is iersten october seventhien hondert sevenendertigh (1/10/1737) ende vierthien december seventhienhondert neghenendertigh (14/12/1739) soo sal allen het voorschreven roerende werck met de steenen inden selven molen syn ende blyven in proffyte van den voorschreven huerlinck.» Na zijn afscheid wordt de «grauwen steen» getaksenen «van  den terwenmolen, nu eenighe jaeren gheleden met  per­ messie van den  verhuerder door  den voorsaet van den acceptant aengheleyt, gelyck  ook sal  moeten worden ghepresen den buydel met het solderken daer hy op staet, den jaeghermolen met de kisten ende backen, steenen, haecken ende alle andere roerende wercken».

Ten behoeve van de vissers moet hij éénmaal per jaar ge­durende 8 dagen de molen stil laten liggen, en van de beek mag hij 3 dagen per jaar geen water nemen. De molenaar moet het huis en de hof behoorlijk onderhouden 

7. PACHTOVEREENKOMS VAN 1 AUGUSTUS 1774.

Op deze datum verhuurt Petrus-Arnoldus Lindemans, in hoe­danigheid van openbaar notaris bij de Soeverijne Raad van Bra­bant, de watermolen van Voorde in tegenwoordigheid van Jonker Carolus-Leopoldus-Franciscus Carton, Licentiaat in de rechten, advocaat bij hogergemelde raad en «Lieutenant Amptmam"van de stad Brussel, die gehuwd was met  Maria-Anna-Joanna Con­stans de Vequemans. Ook haar zuster mejuffer Maria-Theresia­ Josepha-Fernanda de Vequemans was in hoedanigheid van eigena­res aanwezig. Anderzijds zien we er Franciscus Van Lierde, we­duwnaar van Joanna Van der Mynsbrugge, en zijn broer Jan Van Lierde. Eerstgenoemde Van Lierde huurt de molen voor «eenen nieuwen termijn ofte  spatie van negen achtereenvolgen­de jaeren» voor 300 gulden per jaar. Ook worden de voorwaarden besproken voor de bouw «tot het stoken van brandewijn ofte disrilleren van de selve».

Het goed wordt als volgt beschreven: «eenen waterbantmo­len met den molenhuyse ende alle andere syne toebehoorten daer aen gelegen met de hoff ende hoppelochtinghe gestaen ende ge­legen in de prochie van Bocleghem te Voorde met  den grooten dam  tusschen den maelvijver ende de beke, met den houtwasoh volgens harnes recht ende de garsinghe daer op te wasschen, item ende alnogh  een halfbunder lants salvo justo genaempt het mo­lenstuck hem huerlinck genoegh bekent». Er wordt hem zelfs toegestaan om de molen over te laten aan zijn dochter «mits blij­vende responsabel».

8. PACHTOVEREENKOMST VAN 23 SEPTEMBER 1782.

Notaris Matbias Stevens verhuurt op 23  september 1782 te Brussel de molen van Bodegem in  aanwezigheid van dezelfde personen  als in 1774, doch  er is nu eveneens aanwezig: Francis­cus Van Roy, inwoner van St.-Martens-Bodegem en zijn moeder Elisabeth Maes, weduwe van Peeter Van Roy.

Franciscus Van Lierde zou volgens het contract van 1774 nog gedurende twee jaar op de molen moeten  vertoeven, doch hij draagt de huur ervan over op Franciscus Van Roy «in consi­deratie dat dito tweeden comparant met syne dochter in houwcelyck staet te treden». De pachtprijs bedraagt 300 gulden, op  half maart en half september van 1783 af te betalen en voor een ter­mijn van 11 jaar. Van Roy dient echter alle dorpslasten te  dra­gen «soo van thiende, twintigste, veertigste, vijftigste, honderste, meerdere ofte mindere penningen, contributiën, ingevalle scheep­ endewaegenvrachten  ende generaelyck alle andere lasten hoe­genaemt die wegens syn majesteyt, heeren Staeten van Brabant ende alle andere overheden souden conoen worden gevraeght ofte geimponeert, niettegenstaende  de majesteyts placcaerten, ordon­nantiën ofte uytsendingen)".

Er wordt nog gespecificeerd dat de molenaar geen recht kan laten gelden op de houtwas van de bomen «maar alleenelyck is. De eigenaars mogen op de goederen zoveel «opgaende oft  truncboomen» plaatsen  als zij wensen. Bovendien wordt overeengekomen dat Van Roy «den bauw tot het  stooken van brandewijn met al dat daer aen  toebe­hoort ende dependeert, den welcken ditto francis van Lierde, op de voorschreve goeden heeft gesteld, 't zy nu geduerende desen termijn ofte ter expiratie dien"  niet  zal mogen afbreken tenzij in gemeen overleg met de verhuurder.

Als borg voor de huur van de molen treden Franciscus Van Lierde en Elisabeth Maes op, die respectieveli jk aanstaande schoon­vader en moeder van Franciscus Van Roy waren.

Hogergemelde schikkingen zouden slechts kracht van uitwerking krijgen indien het huwelijk van Franciscus Van Roy met Antoinette Van Lierde zou doorgaan: «Item is tusschen den huerlinck (Franciscus Van Roy) ende den voors. Franciscus  van Lierde eensgelyckx wel expresselyk ondersproken ende gecondi­ tioneert dat in dien het houwelyck het welck hij hueriinck hem proponeert aen te gaen ende in wekkers consideratie den voor­ schreven affstandt is gedaen, quamp niet te geschieden, dat als dan in dien gevalle den voorschreven affstandt geen stadt grijpen en sal ende dit  tegenwoordigh contract gehouden sal worden als ofte het selve noyt was aengegaen ofte gepasseert geweest"

9. VERKOOP VAN DE MOLEN OP 22 MEI 1794.

Ter studie van notaris Joannes-Gerardus-Mathias-Stevens, vergaderden te Brussel  op 11 juni 1794 volgende personen: mees­ter Carolus Doutrepont, advocaat van de Souverijne  Raad van Brabant als curator van deze raad, aangesteld en gemachtigd door jonkvrouw Maria-Josepha-Ferdinanda de  Vecquemans en jonk­vrouw Maria-Philippina Carton, verder Jonker Augustus-Constan­tinus-Josephus Carton de Vermont en Jonker Carolus-Leopoldus­ Franciscus Canon, «Lieutenant Amman deser stad  Brussel in qualiteyt van vader ende momboir van joncker Carolus Desiderius Carton, svnen nog minderjaerigen sone; in opsigte van den sel­ven ten eynde naeder ook speciaelyck geautoriseert by de voor­melde acte van syne majesteyt souvereynen Raede van Brabant(28/4/1794) synde alsoo saemen de dry eenige kinderen erfge­naemen ende representanten abintestate van wylen vrouwe Marie ­Anna-Joanna-Constantia de Vecquemans, die zuster was van den eerste comparante-principaele verweckt met den voorn. heere Carolus-Leopoldus-Franciscus Carton, voor de wederhelligt der selve naerbes. goederen.»

De goederen worden voor de helft aanMaria-Josephina-Fer­nanda de Vecquemans toebedeeld, terwijl de andere helft  toekomt aan de kinderen van wijlen Maria-Anna-Constantia de Vevcque­mans, gehuwd met de heer Carton. Zij verklaren voor het leen­hof van de baronie van Dongelberg te doen bekrachtigen dat zij aan de molenaar Franciscus Van Roy, gehuwd met Antoinette Van Lierde,verkocht hebben: «dats te weten in sekeren wel gelegen watermolen met den molenhuyse ende voordere huysin­ gen, soo verre die  vercoopere competeren, sonder voorder, op ende dependentien dier, met de erfve, hoppelogtinge ende hof daer aen gelegen, met nog een deeltje weyde neven den molen tusschen de maelbeke ende den afloop van den grooten maelvijver aldaer, backhuys ende hoven ende alle der selve goederen, voor­ dere  toebehoorten, groot saemen van erfve een dagwant seven­ ensestig  roeden», gelegen in de parochie St.-Martens-Bodegem, te Voorde, grenzend ten noorden gedeeltelijk aan de afloop van de grote maalvijver en aan de beek, ten oosten  aan de Molenstraat, ten zuiden aan de Koyedreve en ten westen aan de weide, die verkocht werd aan Jan de Pauw.

De voorwaarden die opgemaakt werden bij de verkoop van de maalvijver aan Jonker Sr Adriaen Van der Veen zullen moe­ten vervuld worden.

Aan de Armentafel of Tafel van de H. Geest van de parochie moeten jaarlijks op de dinsdag na Passiezondag «naer gewoonte ende in conformiteyt der fondatie» 9 sisteren  koren gegeven worden.

De verkopers blijven echter verplicht om jaarlijks 24 siste­re koren en 9 gulden  te schenken  aan de kapelanij van het kas­teel  te Bodegem (24) voor de hun nog overblijvende  goederen

De Kerk van Sint-Martens-Bodegem in 1734. Volgens het Kaartboek van de abdii Groot-Biigaarden. door E.H. Hendrik-Constantinus Van Roy, pastoor te Tollem­beek.

C. Aanverwantschap VAN DEN HAUTE-VAN ROY

(33) FRANS-ALEX GIRARDIN (°St.-Joost-ten-Node 1-3-1847, +Sint-Ulriks-Kapelle 24-3-1930) x Antonia Smet  (°Brussegem 22-7-1847, +Sint-Ulriks-Kapelle 2-6-1917), zuster van Maria­ Elisabeth-Coleta Smet (ook De Smet genaamd), derde echtgenote van Hendrik Van Roy, maalder te Sint-Martens-Bodegem.
Hun huwelijk had plaats te Brussegem op 25 september 1874. Frans-Alex Gerardin was burgemeester van Sint-Ulriks­-Kapelle. Zij lieten na:

 e) De Steenvoortmolen.

Te Ternat bewoont de familie Derom de  Steenvoortmolen, waar sinds de Wereldoorlog 1940-1945 niet meer gemaald wordt. Enkele oude dikke dekstenen herinneren nog boven op de dam aan de molen, waaronder nog een stuk van de houten molensluis aanwezig is. Het bovenslagrad werd echter niet te­gen de muur van het  huis aangebracht, doch was ervan geschei­den door een blok van zware stenen waardoor de as liep die het molenwerk in beweging bracht.

f)  De Plotermolen.

Deze ligt rechts van de Lombeekse beek. Het bovenslagrad en sommige delen van de molensluis  bestaan nog altijd. Het mo­lenhuis maakt deel uit van een zeer groot pachthof  dat  be­woond wordt door Maria-Celesta Van Roy, weduwe van Monsieur Robert. Haar vader Hendrik-Jan-Baptist, haar groot­vader Ambrosius Van Roy, waren eveneens rnaaiders en haar overgrootvader Hendrik  Van Roy was molenaar te Sint-Mar­tens-Bodegem. Het interieur van de molen is nog  aanwezig.

 g)  Molen Ten Berge.

Het molenhuis van de molen Ten Berge te Ternat is nog be­woond door de heer Verbruggen. Sinds 6 jaar ligt het boven­slagrad van de molen stil, doch het interieur is er nog aan­wezig.

 h) De stampmolen te Borchtlombeek.

 Van deze molen  werd  het huis in 1960 afgebroken en er is geen waterrad meer. Men kan nog enkel het verlaat van de molensluis bemerken, evenals de gewelf de overkluizing van de beek waarop de brug  rust. Op de muren die de oevers van de vliet versterken liggen nog enkele oude dekstenen.

 i) De Overnellemolen.

Niets is er overgebleven van de Overnellemolen te Essene. Men kan zelfs de beek niet meer zien, die om wille van wege­ niswerken tegenwoordg onder de straat loopt. Voor deze mo­len evenals de Steenvoortmolen, raadplege men eveneens «De Geschiedenis van Ternat» door Poodt, blz. 62-63.

----------------

(1) Rivus Alfene (1189) - Fluviolus qui Alphena dicitur (1192).

(2) De Overnellebeek heette oorspronkelijk de Avenellebeek, hetgeen de corruptie is van Alfenebeek.

(3) Deze gaf haar naam aan de dorpen: O.-L.-Vrouw-Lombeek, Borcht­lombeek en Sinte-Katarina-Lombeek.

(4) De val van de molens bedroeg: 1,26 m voor de molen te Ophalfen, 1,45 m voor de molen Ten  Berge,1,15 m voor de molen van Steen­voort en 1,80 m voor de Bellemolen te Essene.

(5) Warmenhuyze: gemeente in Noord-Hollend en omvat Schoorldam en Krabbendam. Poelgeest: gehucht in de gemeente Oegstgeest in Zuid-Holland.

(6) Bij de verhuring van de watermolen te St.-Gertrudis-Pede in 1739 door Joannes de Man, heer van St.-Kwintens-Lennik en St.-Martens­ Lennik, werd de molen toegewezen aan Antoon Clerens. Herhaal­delijk werd vastgesteld «ten sesthienden vaete ofte sesthiende ponde". Om zijn moeite en om de mensen een hand toe te steken, evenals voor het voor zich nemen, terwijl voor het mout 1/20 was bepaald. (Rijksarchief Brussel, Notariaat  2864 - Eigen Schoon: augustus-september-oktober 1961.) De familie De Man bouwde te Sint-Kwintens-Lennik het mooie Rococokasteel in de Alfred Algoetstraat.

In Diest was het maalloon in 1365 vastgesteld op 1/18. In gemeld jaar deed Hendrik, heer van Diest,  een bevel uitgeven om in de graanmolens een weegschaal te hangen. (Zie Eigen Schoon en den Brabander: Het Oude Zelem, J. Vrancken.) Het  Archief van de Rekenkamer op het Rijksarchief te Brussel, nr. 12775 meldt over de molen van Ternat: «Van lmpen, den Slachmol­der van Ternat om dat hi sinen ghebueren smout mat met enen maten die te clene was, ende desen broec heeft h. Everart tserClaes half ghepunt voir vonnesse." Te  Beert werd het maalrecht van de molen van Kattenhol in 1768 bepaald op 1/16 van het koren, 1/12 van de tarwe, 1/12 van het «swynaert" of graan voor de varkens en 1/18 voor het  mout. Te Opwijk op de watermolen van de Klei bestond de «molagie» (maalloon) in 1679 in «het profiteren van het 18e maer niet meer" (Eigen Schoon en den Brabander, 1951, nr. 7-8).

(7) Raadpleeg eveneens «De  Banmolens» - Dr. J. Behets in «Ons Heem», jaargang XVIII, nrs. 3-4.

(8) Te Vorst bij Brussel werd in 1469 aan de huurder van de watermo­len van het klooster voorgeschreven dat hij aan iedereen zijn deel moest geven. «... Jan moet een iegelycken payen en tsyn gheven ... ende waert dat hys niet en dade, dat dan onse Vrouwe (overste) of hare dienaers alsukken ordinatie op maken mogen, hetzy van wegen oft van meten, dat een iegelyc tsine hebbe moge sonder scade.» (Eigen Schoon en den Brabander. 1938, nrs 2-3.)

(9) Bij de verpachting van de watermolen van Oudergem, die aan het klooster Hertoginnedal toebehoorde, werd in 1540 bepaald dat de molenaar het water moet «steygen ende nyet malen een spatie van ses uren te vore eer men visscben sal" en zolang de werklieden of kloosterlingen zullen vissen. (Eigen Schoon en den Brabander, 1938, nrs. 2-3: Bijdragen tot de Geschiedenis der Brabantse Molens. - Paul Lindemans.)
1713: Jacobus Baetens die de molen huurt van Anthoon Van Lierde ;

(10) Volgens de Schepengriffies van het arrondissement Brussel, nr. 213, folio 51 en volgende, moet de  huurder van de Nieuwermolen te Sint­ Ulriks-Kapelle op 6 juni 1553, Raesen  Vincke, eveneens honden ter beschikking houden van de heer. «Item is den voorsc. Raesen gehou­den zynen meestere te houde ende voeden een coppel jachthonden ende die wel bewaren ende  t' eten geven."

(11) Of Anthoen Van Opdenbosch enig verband houdt met het oud Bra­bants geslacht Van den Bossche weten wij niet. Eigenaardig is het wel dat deze familie eveneens verscheidene molenaars heeft geleverd in het Payottenland. - Aert van den Bossche, genoemd de «Oude», was mulder op de watermolens van Asse te IJzenbeke en te Waerborre. Eerstge­noemde molen werd  in huur genomen van M' J. Lefebure, terwijl de molen te Waerborre zijn eigendom  was, uit  de nalatenschap van zijn  ouders. - Aert van den Bossche, de jonge, werd in 1632 te Asse geboren. Hij was eerst mulder op de IJzenbeekmolen en daarna in 1676 te Waerborre. - Hendrik van den Bossche, geboren te  Asse in 1663, was in 1692 op  de molen te IJzenbeke en in  1698 op deze te  Waerborre. Raadpleeg hierover «Oude Brabantse Geslachten: Van den Bossche. (Eigen Schoon en den Brabander, 1957, nrs. 3-4-5-6.)

(12) Indien de taxatie geschiedde over een termijn tijdens welke twee verschillende huurders in het  gedrang kwamen, dan werd gewoonlijk de 2/3 ten laste gelegd van de afgaande pachter voor de oogst die voorbij was en  1I3  ten laste van de aankomende pachter.

(13) In 1747 was Jan-Baptist Bastaerts molenaar op de molen van Slagvij­ver te Sint-Kwintens-Lennik. Wij weten niet of het hier een fami­lielid betrof.

(14) Over dit geslacht raadplege men «Oude Brabantse Geslachten» - Van Lierde - door Dr. Paul Lindemans in Eigen Schoon en den Brabander, januari-februari 1952.

(15) We vinden Jan Van Lierde eveneens terug op de watermolen van de Klei te Opwijk.  De molen werd in het begin van de J7e eeuw ver­huurd aan Lieven Vinck, in 1679 aan Adriaen Bettens, terwijl zijn zoon Jaak Bettens zijn rechten op de watermolen in 1713 verkocht aan Jan de Bodt, die ze tot in 1721 verder verkocht aan Jan Van Lierde Eigen Schoon en den Brabander, 1951, nrs. 7-8).

(16) De oudst bekende molenaar te Kester (Tomberg) is Arent Oriens, die er in 1730 met zijn echtgenote Jenne Van Hassel een schatting van de windmolen liet opmaken. De zoon van Michiel Van Lierde en Catharina Oriens, met name Jan-Baptist Van Lierde was er mulder in 1770. Na hem was het zijn zoo Judocus Van Lierde, die Catha­rina Van Lathem huwde. Omstreeks 1800 was de molen in het bezit van Desiré Van Lierde. De molen bleef eigendom van de familie Van Lierde tot in 1893. (Eigen Schoon en den Brabander, 1931, nrs. 11-12: De molens van 't Payottenland.)

(26) «Taxatie ende Pryseringhe» van 1 oktober 1737 door de molenslagers Peeter Gechier en Joannes Van  Daele.

(27) Het officie-fiscael werd ingesteld onder het bestuur van Filips de Goede, daarna afgeschaft en opnieuw in 1529 in voege gesteld. De bevoegdheid ervan werd door een ordonnantie van Karel V o 30 april vastgesteld. De advocaat-fiscaal had tot plicht de rechten en de domeinen van de vorst te verdedigen. Hij deed alles wat een advocaat voor een privaat persoon doet om de betogen van deze laatste te beh:migen. (Zie A.H. Shillings: Overzicht van de geschiedenis onzer instellingen, blz. 175.)

(28) Het tweede leen van Bodegem behoorde in de 15e eeuw aan de Pipenpoys, daarna aan Philippe  Maes (1606), de Warfusée (1620), Simon de Fierlant en zijn nakomelingen, en de Tirirnonts.
Een grafsteen achter het koor van de kerk herinnert  aan Willem­ André-Jozef Du Bois de Fienes heer van Hamissinoy, Bois-Saint-Jean, enz. die overleed op 5 april 1789. Zijn moeder, Marie-Anna De Ro had te Bodegem het «Hoff ter Streten» rechtover de kerk geërfd. (Wau­ters: Histoire  des environs de Bruxelles, blz. 206-209).

(29) Perche: oude oppervlaktemaar te Parijs,= 34,18 m2.
Aune: oude lengtemaat te Parijs = 1,188 m.

(30) Zie Oude Brabantse Geslachten  

(31) Kaveling tussen de weduwe en kinderen van Henricus Van Roy te St.-Martens-Bodegem op het kantoor van notaris Crick te Asse op 28-7-1863.    

(32) Verdeling D'Hauwer op 10-5-1890 voor notaris Damiens te Brussel.
Kavelbrief voor mr. Petrus D'Hauwer te St.-Mart 4-2-1909 bij notaris Goossens te Ternat.

(33) Vooral opgemaakt uit de «Gifte onder levenden door d'echtlieden Franciscus-Alexins Gerardin-De  Smeth, studie notaris Wynants F. te Opwijk, 11-7-1912.).

(34) Poodt: De Geschiedenis van Ternat, blz. 320.