De Sint-Michielsmolen / Moulin Saint-Michel was een watermolen met onderslagrad op de Zenne, tussen Brussel en Vilvorode, tussen de Vaart en de Zenne, rechtover het kasteel van Mariensart (de vroegere Crayenhove), waar later de nu afgebroken cokesfabriek van de Marly stond. De dreef die loodrecht van het kasteel van Mariensart naar beneden ging, liep naar de Sint-Lendrikskapel, maar dan wel op haar oorspronkelijke plaats.

De Rekenkamer gaf op 5 juni 1654 de toestemming aan de stad Brussel om een watergraan- en moutmolen op te richten, maar wegens verzet van aartshertog Leopold was er een nieuw octrooi nodig op 21 oktober 1655. De molen is goed te zien op een afbeelding uit het kaartboek van Jan De Refroissart uit 1661.

Op 7 september 1662 volgde nog een toelating om een molenrad bij te plaatsen voor de aandrijving van een volmolen. De stad liet het mechanisme overbrengen uit zijn volmolen te Weerde, omdat Heembeek dichter bij Brussel was gelegen. In 1679 werd het mechanisme echter opnieuw naar Weerde overgebracht, omdat de volmolen te Heembeek, vanwege watergebrek, blijkbaar niet goed werkte.

in de telling 1702 van Nederheembeek wordt bevestigd dat die molen van de stad Brussel was. Molenaar was toen Peeter vanden Dael: "Peeter vanden Dael, molder, sijne vr(auw)e, woonende op Ste Michiels molen toebehooren(de) aen de stadt Brussele en(de) aldaer dienende als steckhueder volgens de medegaen(de) declaratie vanden greffier der voorsch(reve)ne in date 4 augti 1702 get(eeckent) de Fraije, vuijt die redenen pretend(eer)t den selven alleenelijck maer te geven 1-0, dus moet den selven vuijtgetrocken tenwaere de heeren Staeten tselve anders gelieffven te reguleren dus hier ..  1 Jongen van 12 jaeren.         1-0".

Een tekening van F.J. Derons draagt in handschrift het opschrift: "Dit is den moethmeulen onder weegen Vilvoorden op de Vaert, 1731". Een lavistekening van P. Vitzthumb uit 1786 is getiteld: "Moulin à l'Eau dit de St Michel entre Vilvorden et Marli, appartenant à la ville de Bruxelles. On voit les 3 fontaines et l'Eglise de Vilvorden dans le lointain" en geeft een goed beeld van het ganse complex.

Eigenaars
- 1654-1655: stad Brussel
- 1818, verkoop: Gheude
- voor 1834, eigenaar: Gheude, de kinderen, molenaar te Overheembeek
- 09.01.1858, verkoop - registratie: Gheude Franciscus Philippus en Gheude Jeanne Cecilia
- 30.09.1867, verkoop: The Belgian Public Works Company, te Londen (notaris Martroye)

Een verzoek uit 1787 tot omvormig in een ijzermolen werd afgewezen.

De stad Brussel verkocht de molen in 1818 aan de familie van industriëlen Gheude. Toen Wauters in 1855 schreef waren de gebouwen reeds onherkenbaar verbouwd en vergroot. Het molengebouw werd in  1867 aangekocht door "The Belgian Public Works Comapny" te Londen om de gezondmaking van de Zenne toe te laten. Het gebouw werd in 1876 gesloopt. De fabrieken en depots die er later kwamen zijn nu verdwenen voor de bouw van het waterzuiveringstation Noord.

Wim VAN DER ELST

Archieven
Stadsarchief Brussel, Lias 677.Stedelijke molens (o.m. ongedateerde kaart van kort na 1654)
Stadsarchief Brussel, nr. 793. Kaartboek van Jan de Rofroissart, 1661, fol. 40
F.J. Derons, Tekening, 1731 ("Dit is den moethmeulen onder weegen Vilvoorden op de Vaert, 1731").
Rijksarchief Leuven, Telling 1702 van Nederheembeek.

Prenten
P. Vitzthumb, Lavistekening, 1786 ("Moulin à l'Eau dit de St Michel entre Vilvorden et Marli, appartenant à la ville de Bruxelles. On voit les 3 fontaines et l'Eglise de Vilvorden dans  le lointain").

Werken
Wim van der Elst, "De drie watermolens van Heembeek", Uil & Spiegel, Maandblad van uw wijk(Gemeenschapscentrum Heembeek - Mutsaard vzw), XXXII, 2005, 9 (nov), p. 1-3.
M.A. Duwaerts e.a., De molens in Brabant, Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961.
Herman Holemans, Kadastergegevens: 1835-1980. Brabantse wind- en watermolens. Deel 1: arrondissement Brussel-Hoofdstad, Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem", 1989.
Paul Bauters & Marc Villeirs, Les moulins à eau et à vent de Woluwe-Saint-Lambert et de la région bruxelloise. Histoire et technologie / Water- en windmolens van Sint-Lambrechts-Woluwe en van het Brussels gewest. Geschiedenis en techniek, Woluwe-Saint-Lambert/Sint-Lambrechts-Woluwe, 1996 (Musée communal de Woluwe-Saint-Lambert, cahier n° 2 / Gemeentelijk museum van Sint-Lambrechts-Woluwe, tijdingen n° 2)

Mailberichten
Herman Swinnen, 09.04.2017.