Uit de naam Molenstede, die sinds 1253 voorkomt, is af te leiden dat er al zeker in dat jaar een molen in het dorp was. De eerste uitdrukkelijke vermelding van een watermolen dateert echter pas van 1309, wanneer er sprake is van een "elsbroec" (met elzen beplant broek, natte weide), gelegen beneden die molen te "Moelstede". De volgende vermelding komt in 1334, wanneer de watermolen deel uitmaakt van de goederen van Gerard, heer van Diest. In dat jaar werd de opbrengst van de molen geraamd op de waare van 55 mud graan per jaar (1 mud = ca. 240 liter graan).

In 1438 verpachtte de heer van Diest de molen van Molenstede aan de huidevetters of leerlooiers van Diest, wat erop wijst dat hij toen een schorsmolen was, die gebruikt werd om eikenschors te malen tot run, gebruikt bij het looien van leer. Latere pachters waren in 1449 Aert van Aasche, die ook drie watermolens in Diest pachtte, in 1467 de broers Jan en Govaert de Ruyter, tussen 1470 en 1473 Hendrik Moutkens en in 1501 Jan Robijns.

In het begin van de 16de eeuw liet de stad Diest de watermolen ombouwen tot een volmolen, dit is een molen waarin het weefsel gevold of ineengewerkt wordt, zodat het voller of dichter wordt en ook ontvet en gereinigd. In die hoedanigheid moest de molen van Molenstdee in de plaats komen van een volmlen die enkele jaren op de Begijnenbeek, ter hoogte van de monding van deze beek in de Demer, gefunctioneerd had.

De nieuwe volmolen werd in 1533 in gebruik genomen en verpacht aan de lakengilde van Diest. Omdat de volmolen meer drijfkracht nodig had dan de vroegere schorsmolen, kwamen er stroomopwaarts meer overstromingen omdat teveel water opgehouden werd. Na een inspectie in 1539, wegens herhaalde klachten van grondeigenaars, mocht de molen niet meer als volmolen gebruikt worden en moest het daartoe aangebrachte houtwerk weer afgebroken worden. In 1541 werd de Beverenmolen, buityen de Hasseltsepoort in Diest, als nieuwe volmolen in gebruik genomen, waarna de molen van Molenstede een andere functie kreeg.

Als namen van molenaars in die periode kennen we alleen maar tweemaal een Jan die molder van Muelstee: de eerste overleed in 1515, de tweede in 1555 in de Sint-Sulpitiusparochie van Diest. I 1569 en 1573 werd de molen nog samen met die van Boksbergen, bij de Kloosterberg onder Webbekom, en met de molens van Diest verpacht. In 1573 werd de molen bediend door mulder Henricken Henricx.

In februari 1578 werden de molens van Molenstede en Boksbergen echter door terugtrekkende troepen van Willem van Oranje verwoest, zodat ze de jaren daarna niet gebruikt konden worden. De watermolen van Molenstede werd nog hersteld en in 1615 voor een termijn van 15 jaar in pacht gegeven aan Frans Gijsbrecht. Volgens een tekst uit 1632 was het een "slachende boocmolen", dit is een molen om olie te slaan of te persen en tevens om vlas of hennip te boken, te beuken of te braken. In 1635, bij het beleg van Diest, werd de molen echter weer geheel vernield en afgebrand door Franse garnizoenen die in Diest en Zichem gelegerd waren.

Dit betekende het definitieve einde van de watermolen. In 1676 werden het timmerhout, de molenstenen en ook de fundamenten van huis, stal en schuur met al wat erbij hoorde, verkocht aan Jan Moons, de zoon van Niclaes. BNij latere vermeldingen in 1680 en 1695 wordt de plaats van de vroegere "smoutmolen" (olimolen) duidelijk aangegeven: over de vondel of het houten bruggetje, ten noorden van de beek en met twee zijden aan de weg palend, dit wil zeggen tussen de huidige Kleine en Grote Brug.

Frans Claes & Michel Van der Eyken

Frans Claes & Michel Van der Eyken & Jef Celis, De Geschiedenis van Molenstede, Molenstede, Mickey Club, 1993, 310 p.
"De watermolen van Molenstede", in: Ons Molenheem, Studiekring voor wind- en watermolens, 36ste jg., nr. 4, okt.-dec. 2011, p. 93-94.